อากาสานัญจายตนฌาน

อรูปาวจรวิบากจิตอากาส (อากาศ) +อนันต (ไม่มีที่สุด) +อายตน (ที่เกิด) +ฌาน (สภาพที่เพ่งอารมณ์ เผาปฏิปักษ์ธรรม)

ที่เกิดของฌานจิตและสัมปยุตตธรรมคือความไม่มีที่สุด หมายถึง อรูปาวจรจิตดวงแรก หรืออรูปฌานที่ ๑ ซึ่งมี ๓ ดวง ๓ ชาติ คือ

๑. อากาสานัญจายตนกุศลจิต เป็นอรูปฌานกุศลดวงที่ ๓

๒. อากาสานัญจายตนวิบากจิต เป็นอรูปฌานวิบากดวงที่ ๓

๓. อากาสานัญจายตนกิริยาจิต เป็นอรูปฌานกิริยาดวงที่ ๓

ผู้ที่จะอบรมเจริญอรูปฌานกุศลจิต ต้องอบรมรูปฌานกุศลจิตจนกระทั่งได้ปัญจมฌานที่เป็นกสิณ ๙ กองแล้ว (ยกเว้นอากาศกสิณ ไม่สามารถนำมาเพิกได้) เพราะต้องมีการเพิกกสิณ คือ ไม่ใส่ใจในดวงกสิณ แต่ใส่ใจในอากาศที่ว่างเปล่าจากการเพิกกสิณแล้ว อากาศที่เพิกจากกสิณซึ่งเป็นอารมณ์ซึ่งเกิดจากการน้อมนึกและพิจารณาด้วยสติสัมปชัญญะ

(ดู อรูปาวจรกุศลจิต อรูปาวจรวิบากจิต อรูปาวจรกิริยาจิต)