ความยากของการเจริญปัญญา

ก็การแสดงธรรม และวินัยที่พระตถาคตทรงประกาศแล้ว ชื่อว่าเป็นเหตุเกิดที่ยากยิ่งกว่า คือยากยิ่งกว่าการที่จะเกิดเป็นมนุษย์ และต่อจากนั้นก็มีข้อความว่า

ก็การแทงตลอด สัจจะทั้ง ๔ พึงทราบว่าเป็นเหตุเกิดที่ยากยิ่งกว่าอย่างยิ่ง

นี่ก็ทำให้เห็นถึงความยากลำบากของการอบรมเจริญปัญญา เพื่อที่จะรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่มีจริงๆ เกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัย แล้วก็เกิดดับอยู่แม้ในขณะนี้เอง แต่ทุกคนก็ฟังเรื่องของจิต เจตสิก รูป โดยนัยต่างๆ ไม่ว่าโดยพระอภิธรรมมัตถสังคหะ หรือว่าโดยนัยของพระสูตร ก็เพื่อที่จะรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังเกิดในขณะนี้นั่นเอง

เพราะฉะนั้นตราบใดที่สติสัมปชัญญะยังไม่ระลึกลักษณะของสภาพธรรมตรงตามที่ได้ศึกษา ก็จะต้องมีการแสดงธรรม มีการสนทนาธรรม เพราะเหตุว่านับวันก็จะหาผู้ที่แสดงพระธรรมตรงตามที่พระผู้มีพระภาคได้ทรงแสดงแล้วยากขึ้นๆ

ซึ่งทุกคนก็จะเห็นได้ว่า ทั้งนี้เพราะความละเอียด และความลึกซึ้งของพระธรรม ซึ่งก็จะต้องอาศัยความอดทนหลายอย่าง ทั้งในการศึกษา ในการฟัง ในการพิจารณาธรรม โดยเฉพาะต้องรู้จุดมุ่งหมายว่า เพื่อการละคลาย และการขัดเกลากิเลสของตนเอง ไม่ใช่เพื่ออย่างอื่น และเมื่อศึกษาพระธรรมเข้าใจแล้ว ทุกท่านก็มีความอดทนที่จะเจริญกุศลทั้งในการแสดงธรรม ในการสนทนาธรรม การเกื้อกูลบุคคลอื่นตามกาลที่สมควรทุกโอกาส