สหชาตกัมมปัจจัย และ นานักขณิกกัมมปัจจัย

สหชาตกัมมะ ได้แก่ เจตนาเจตสิกซึ่งเป็นปัจจัยให้จิต และเจตสิกที่เกิดพร้อมกันเกิดขึ้น โดยเจตนานั้นเป็นสหชาตกัมมปัจจัย ไม่ใช่เจตสิกอื่น แต่ต้องเป็นเจตนาที่เป็นกรรม เพราะฉะนั้น เมื่อเจตนาเกิดในขณะนั้นทำให้จิต และเจตสิกอื่นเกิดร่วมด้วย จึงเป็นสหชาตกัมมปัจจัย แต่ว่าเจตนาเจตสิกไม่ได้เกิดทำกิจขวนขวายดำรงภพชาติแล้วดับไป โดยที่ถ้าเป็นกุศลกรรม และอกุศลกรรมจะทำให้ผลของกรรมนั้นเกิดต่างขณะ คือ ไม่ใช่พร้อมกัน นานักขณิกกัมมปัจจัย ก็คือเจตนาเจตสิกที่เกิดกับจิตในขณะนั้นแม้ดับไปแล้ว แต่ก็เป็นปัจจัยทำให้ผลเกิด ไม่ใช่พร้อมกัน ไม่ใช่ในขณะเดียวกัน แต่ต่างขณะกัน เมื่อถึงกาลเวลาที่จะทำให้วิบากจิตเกิดขึ้น

เพราะฉะนั้น เจตนาที่เป็นสหชาตกัมมปัจจัย เป็นปัจจัยแก่จิต และเจตสิกที่เป็นกุศลก็ได้ เป็นอกุศลก็ได้ เป็นวิบากก็ได้ เป็นกิริยาก็ได้ แต่เวลาที่เป็นกุศลจิต และอกุศลจิต เจตนาซึ่งเกิดแล้วดับไปเป็นปัจจัยให้ผลเกิดต่างขณะ คือทำให้จิตที่เป็นวิบาก และเจตสิกที่เกิดร่วมด้วยเกิดพร้อมกัน ไม่เหมือนกับสหชาตกัมมปัจจัย สหชาตกัมมะ คือให้เกิดทันทีพร้อมกัน จึงเกิดกับจิตทุกประเภท แต่เวลาที่นานักขณิกกัมมะ เจตนานั้นเป็นปัจจัยให้วิบากจิตเกิดต่างขณะ เพราะขณะที่เป็นเหตุจะเป็นผลไม่ได้ เหตุดับไปแล้วจึงเป็นปัจจัยให้ผลเกิดขึ้น