โสภณและอโสภณ
อ.กุลวิไล คุณวิชัยช่วยทบทวนอีกทีสำหรับสภาพธรรม หรือจิตที่เป็นโสภณกับอโสภณ จะได้ทบทวนกันอีกทีโดยนัยที่ท่านจำแนกจิตโดยโสภณจิต และอโสภณจิต
อ.วิชัย เราคงได้ยินคำว่า โสภณ และอโสภณ โสภณ หมายถึงสภาพธรรมที่ดีงาม ก็ไม่ใช่เฉพาะจิตอย่างเดียว แต่รวมถึงเจตสิกที่เกิดร่วมด้วย ดังนั้นธรรมที่ดีงามเมื่อเกิดก็ต้องพิจารณาว่า เป็นธรรมที่เมื่อเกิดแล้วไม่มีโทษ และต้องเป็นสภาพธรรมที่ดีงามด้วย ซึ่งถ้ากล่าวโดยสภาพธรรม ถ้าเราจำแนกจิตประเภทต่างๆ ออกเป็น ๔ ชาติ คือ ชาติกุศล ชาติอกุศล ชาติวิบาก และชาติกิริยา
ถ้ากล่าวถึงชาติอกุศล จะเป็นโสภณได้ไหม เป็นไปไม่ได้เลย เพราะเหตุว่าเมื่ออกุศลธรรมเกิด ไม่ใช่ธรรมที่ดีงามแน่นอน แต่ถ้าเป็นกุศลเกิด เป็นไหมครับ เพราะว่าโดยสภาพของกุศล เป็นสภาพที่ไม่มีโทษ ไม่มีโรค คือ ไม่มีกิเลสทั้งหลาย และโดยสภาพของกุศล ก็เป็นสภาพที่ดีงามด้วย ให้ผลเป็นสุข
เพราะฉะนั้นเมื่อกุศลเกิด ขณะนั้นกุศลจิต กุศลเจตสิกเป็นโสภณธรรม อกุศลจิต อกุศลเจตสิกเป็นอโสภณธรรม
กล่าว ๒ ชาติแล้ว เมื่อกล่าวถึงชาติวิบาก และชาติกิริยา ชาติวิบากเป็นโสภณหรือเป็นอโสภณ เป็นโสภณ ใช่ไหมครับ เป็นอโสภณ ใช่ไหม ใช่ก็มี ไม่ใช่ก็มี สำหรับชาติวิบาก เพราะเหตุว่าต้องพิจารณาว่า โสภณธรรม หมายถึงธรรมที่ดีงาม ดังนั้นจิตชาติวิบากเมื่อเกิด ถ้าเกิดพร้อมกันกับโสภณเจตสิก จิตนั้นก็เป็นโสภณธรรมด้วย เจตสิกก็เป็นโสภณธรรมด้วย แต่ถ้าจิตเกิดขึ้นโดยที่ไม่มีโสภณเจตสิกเกิดร่วมด้วย จิตนั้นก็เป็นอโสภณ คือ ไม่ใช่สภาพธรรมที่ดีงาม หมายความว่าไม่ใช่เป็นอกุศล แต่ไม่มีสภาพธรรมที่ดีงามเกิดร่วมด้วยในขณะนั้น
ดังนั้นถ้าพิจารณาคำว่า จิตวิบาก อย่างเช่นขณะที่กำลังเห็น ได้ยิน ได้กลิ่น ลิ้มรส รู้สิ่งที่กระทบสัมผัส ขณะนั้นเป็นโสภณหรืออโสภณ เพราะเหตุว่าไม่มีสภาพธรรมที่ดีงามเกิดร่วมด้วยเลย ไม่มีศรัทธา ไม่มีสติ ไม่มีอโลภะ ไม่มีอโทสะเกิดร่วมด้วยในขณะนั้น ดังนั้นจิตเห็นขณะที่กำลังเห็นเป็นอโสภณจิต
ส่วนชาติกิริยา เป็นโสภณหรืออโสภณ เป็นโสภณก็มี เป็นอโสภณก็มี ถ้ากล่าวถึงจิตที่เป็นชาติกิริยาที่เป็นโสภณจิต คือจิตอะไรครับ เป็นอเหตุกกิริยาจิต
ถ้ากล่าวถึงอเหตุกะ ก็ต้องพิจารณาว่า อเหตุกจิต หมายถึงจิตที่ไม่มีเหตุเกิดร่วมด้วยเลย ดังนั้นอเหตุกกิริยาจิต คือ จิตชาติกิริยาที่ไม่มีเหตุเกิดร่วมด้วย ดังนั้นอเหตุกกิริยาก็ไม่มีโสภณธรรมเกิดร่วมด้วยในขณะนั้น ดังนั้นอเหตุกกิริยาจิตเป็นอโสภณจิต แต่ถ้ากล่าวถึงจิตของพระอรหันต์โดยมาก ยกเว้นหสิตตุปาทจิต จิตนั้นก็เป็นโสภณจิต เพราะเหตุว่าจิตนั้นมีสภาพธรรมที่ดีงามเกิดร่วมด้วยในขณะนั้น
ที่มา ...