เรายังมีกรรมเป็นปัจจัยอยู่

นี่เป็นเรื่องที่ทุกท่านจะพิจารณาชีวิตของท่านอย่างละเอียดทีเดียวว่า ที่ยังต้องมีการเกิดและก็ยังไม่จุติ ยังมีการเห็น การได้ยิน มีเหตุการณ์ต่างๆเกิดขึ้นในชีวิตอยู่ทุกขณะ แต่ละขณะล่วงไปๆ โดยขณะ โดยขณะเรื่อยๆ ก็เพราะเหตุว่ามีกรรมนั่นเองยังเป็นปัจจัยอยู่ และในสังสารวัฏฏ์ที่ยาวนาน แม้พระผู้มีพระภาคเองในคืนที่จะตรัสรู้พระอนุตรสัมมาสัมโพธิญาณ จะได้ทรงระลึกชาติสักเพียงใดตลอดปฐมยาม ก็ไม่สามารถที่จะจบสิ้นได้

เพราะฉะนั้นก็แสดงให้เห็นว่า สังสารวัฏฏ์ที่ผ่านมาแล้วยาวนานมาก แม้ในชาตินี้ก็จะเป็นชาติหนึ่งซึ่งใกล้จะจบสิ้น ส่วนหนึ่งของสังสารวัฏฏ์ ซึ่งยังจะต้องมีการเกิดเพราะว่ามีกรรมซึ่งยังไม่ได้ให้ผลอีกมากทีเดียว ที่จะทำให้สังสารวัฏฏ์ยืดยาวอีกต่อไปนับไม่ถ้วน ตราบใดที่ยังไม่รู้แจ้งอริยสัจธรรม ยังไม่ใช่พระโสดาบัน การเกิดต้องมีอีกมากมาย เมื่อไรเป็นพระโสดาบันบุคคล เมื่อนั้นการเกิดจึงจะยังมีอยู่อย่างมากที่สุด ๗ ชาติ

เพราะฉะนั้นก็ควรจะได้ทราบเรื่องความสลับซับซ้อน ความมากมายของกรรมในสังสารวัฏฏ์ซึ่งยังติดตามให้ผลแม้ในปัจจุบันชาตินี้ได้ โดยที่บุคคลหนึ่งบุคคลใดไม่สามารถที่จะรู้ได้เลยว่า แต่ละเหตุการณ์ที่เกิดกับท่าน ไม่ว่าจะเป็นฝ่ายกุศลวิบากหรืออกุศลวิบากนั้น เป็นผลของกรรมใดในชาติใด