ผู้ไม่รู้หนังสือฝึกกรรมฐานจนบรรลุได้หรือไม่

ถาม ผู้ไม่รู้หนังสือ เมื่อปฏิบัติสมถกัมมัฏฐาน และวิปัสสนากัมมัฏฐาน จะบรรลุธรรมขั้นสูง และขั้นต้นได้หรือไม่

ท่านอาจารย์ มีตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ และมีการฟังพระธรรม มีการพิจารณาเข้าใจสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ ปัญญาย่อมสามารถค่อยๆ เจริญขึ้น จนกระทั่งประจักษ์แจ้งความจริงของสภาพธรรมได้ เพราะเหตุว่าจิตได้ยินไม่ใช่อยู่ในหนังสือ แต่ในขณะนี้จิตกำลังได้ยิน

เพราะฉะนั้น ผู้ที่ฟังแล้วจะรู้ความต่างกันของปัญญาว่า ปัญญาขั้นฟังเป็นเพียงขั้นรู้เรื่องของธรรม ปัญญาที่เข้าใจเรื่องของธรรมแล้วระลึกได้ในขณะที่กำลังเห็น แล้วสามารถจะเข้าใจสภาพธรรมจริงๆ ไม่ใช่เพียงแต่เข้าใจเรื่องของธรรมเท่านั้น นั่นเป็นปัญญาอีกขั้นหนึ่ง ซึ่งจะต้องอบรมจนกว่าจะรู้ทั่วจนกระทั่งสามารถประจักษ์แจ้งลักษณะที่แท้จริงของสภาพธรรม แล้วการรู้แจ้งอริยสัจจธรรม ก็เป็นปัญญาอีกขั้นหนึ่ง เพราะฉะนั้น ปัญญามีหลายขั้น