การเจริญอานาปานสติไม่ใช่เรื่องง่าย

ท่านอาจารย์ ไม่ใช่เรื่องง่ายเลย การที่จะเจริญสมาธิให้จิตสงบระงับที่ลมหายใจเป็นเรื่องที่จะต้องรู้วิธีเจริญให้ถูกต้อง มิฉะนั้นอาจจะขาดสติไป หลงลืมสติไป ไม่สามารถที่จะระลึกรู้ลักษณะของลมหายใจได้

ผู้ฟัง ขณะที่บุคคลกำลังเจริญอานาปานสติอยู่นั้น สติย่อมระลึกรู้ถึงลมหายใจเข้า หรือลมหายใจออก เมื่อสติไม่สามารถระลึกรู้ในลมนี้ได้ ย่อมเรียกว่าขาดสติ กระผมใคร่จะทราบว่า เมื่อสติไม่สามารถระลึกรู้ในลมหายใจนี้ได้ แต่ไประลึกรู้ทางตาบ้าง ทางหูบ้าง ทางจมูกบ้าง ทางกายบ้าง เช่นนี้จะเรียกว่าขาดสติไหม

ท่านอาจารย์ ในขณะที่สติระลึกรู้ลักษณะของนามหรือรูปไม่ชื่อว่าขาดสติ แต่ไม่ชื่อว่า เจริญอานาปานสติ เพราะเหตุว่า เรื่องของการเจริญสติปัฏฐาน เนื่องจากปุถุชนเป็นผู้ที่หลงลืมสติมาก และก็นานแล้วด้วย หลงลืมสติมากกว่ามีสติ เพราะฉะนั้นทุกสิ่งที่เป็นของจริง มีจริง เป็นเครื่องระลึกได้ทั้งนั้น อย่ารังเกียจ เป็นสติปัฏฐาน เสียงปรากฏ ระลึกที่เสียงได้ ขอให้รู้ลักษณะของเสียงจริงๆ เพื่อไม่ให้หวั่นไหว ถ้าคิดว่าเจริญสติไม่ได้ จะต้องรู้เฉพาะนามได้ยิน หวั่นไหว รีบดึงกลับ พยายามมาที่ได้ยิน แล้วก็จำกัดปัญญา ไม่ให้รู้ลักษณะของเสียงว่าเป็นแต่เพียงของจริงที่ปราฏกทางหูเท่านั้น นิดเดียว ไม่มีสาระ ไม่ใช่ตัวตน ไม่พึงยึดถือว่าเป็นสัตว์ เป็นบุคคลใดๆ ทั้งสิ้น

เรื่องของการหลงลืมสติ เมื่อมีมามาก และมีนานแล้ว เพราะฉะนั้น ไม่ว่าอะไรทั้งสิ้น เป็นเครื่องให้สติระลึกแล้ว ก็ควรที่จะระลึกได้ อย่าไปคิดว่าจะระลึกไม่ได้ แต่ที่ท่านจัดเป็นกายานุปัสสนาสติปัฏฐานมีหลายๆ บรรพ ก็เพราะเหตุว่าสิ่งที่สติกำลังระลึกรู้นั้นเป็นส่วนของกาย จึงจัดเป็นกายานุปัสสนาสติปัฏฐาน แต่ไม่ใช่หมายความว่า ไม่ให้รู้อย่างอื่น จะรู้อย่างอื่นก็ได้ แต่ในขณะที่รู้อย่างอื่น ไม่ใช่กายานุปัสสนาสติปัฏฐาน

เพราะฉะนั้น ขณะที่ระลึกรู้ลมหายใจเพียงนิดเดียว แล้วจิตระลึกรู้นามอื่นรูปอื่น แล้วแต่ว่าจะเป็นจิต หรือเป็นเวทนา หรือจะเป็นกายส่วนอื่นที่ไม่ใช่ลมหายใจ ก็เป็นสติปัฏฐาน แต่ไม่ใช่อานาปานบรรพ

การเจริญสติปัฏฐานนั้นไม่ได้มุ่งที่จะให้สติอยู่ที่ลมหายใจ แต่ถ้าเป็นการเจริญอานาปานสติสมาธิมุ่งที่จะให้จิตสงบอยู่ที่ลมหายใจ เพราะเหตุว่าอานาปานสติสมาธิสามารถที่จะให้จิตสงบระงับเป็นอุปจารสมาธิ เป็นอัปปนาสมาธิถึงขั้นปฐมฌาน ทุติยฌาน ตติยฌาน จตุตถฌานได้ แต่ถ้าเป็นการเจริญสติปัฏฐาน ก็แล้วแต่สติจะระลึกที่ใด ถ้าระลึกที่ลมหายใจนิดเดียว ก็ไม่ใช่อานาปานสติบรรพที่เจริญอย่างสมาธิ แต่ว่าเป็นการระลึกรู้กายส่วนหนึ่ง คือ ลมหายใจ แต่นิดเดียวเท่านั้น แล้วก็ระลึกรู้กายส่วนอื่นได้ ถ้าเนื่องกับกายก็เป็นกายานุปัสสนาสติปัฏฐาน