ฉันทะ วิริยะ ในอกุศลและกุศล

สำหรับฉันทะในอกุศล ทุกท่านก็สามารถที่จะทราบได้ตามความเป็นจริงว่า ท่านชอบทำอะไรในวันหนึ่ง ๆ ถ้าสติปัฏฐานเกิดระลึกรู้ จะเห็นสภาพที่กำลังพอใจอย่างยิ่งในขณะที่กำลังเพลิดเพลินหรือยินดีในสิ่งที่ท่านกระทำ เพราะเหตุว่าบางท่านชอบดูหนัง ยับยั้งไม่ได้ สนุกเพลิดเพลินเหลือเกินในขณะที่ดู แต่บางท่านชอบดูกีฬาบางท่านก็ชอบแต่งตัวบางท่านชอบไปเที่ยวต่างจังหวัด บางท่านชอบฟังดนตรี บางท่านชอบทำอาหาร บางท่านก็ชอบปลูกต้นไม้ ดอกไม้ บางท่านก็ชอบสะสมวัตถุสิ่งของต่าง ๆ ในขณะนั้นให้ทราบว่า ขณะที่กำลังเพลิดเพลินยินดีพอใจอย่างยิ่ง ในขณะนั้นฉันทะเป็นอธิบดี

แต่ไม่ใช่เฉพาะแต่ฉันทะ แม้ในเรื่องของกุศลบางครั้งเป็นวิริยะ ความเพียรเป็นอธิบดี เพราะเหตุว่าไม่ใช่ทำด้วยความพอใจ แต่ว่าอาจจะเห็นประโยชน์หรือว่าถูกชักชวน รู้ว่าท่านสามารถจะช่วยในกิจการกุศลนั้นได้ แม้ว่าท่านจะไม่มีฉันทะในการกุศลนั้นจริง ๆ แต่ก็เพราะวิริยะ ความเพียรจึงทำให้สงเคราะห์ หรือช่วยเหลือในการกุศลนั้น จนกระทั่งกุศลนั้นสำเร็จได้

และทางฝ่ายอกุศลก็เช่นเดียวกัน บางขณะก็ไม่ใช่เพราะฉันทะ แต่ว่าเป็นเพราะวิริยะก็ได้ อย่างบางท่านที่ไม่ชอบทำอาหาร แต่เมื่อเป็นการกุศล ท่านก็ช่วยเหลือได้ ในขณะนั้น ฉันทะไม่ได้เป็นอธิบดี แต่วิริยะเป็นอธิบดีก็ได้