อนันตรปัจจัยและสมนันตรปัจจัย

ปัจจัยที่ ๔ คือ อนันตรปัจจัย และปัจจัยที่ ๕ คือ สมนันตรปัจจัย คงจะไม่มีใครสังเกตปัจจัยนี้ได้ เพราะเหตุว่าทุกขณะจิตที่เกิดและดับอย่างรวดเร็ว จิตที่เกิดและดับเป็นอนันตรปัจจัยให้จิตดวงต่อไปเกิดขึ้น เพราะฉะนั้นก็ยาก ไม่เหมือนกับเห-ตุปัจจัย ซึ่งพอที่จะสังเกตได้ หรือว่าอธิปติปัจจัยซึ่งพอที่จะรู้ได้ อารัมมณปัจจัยก็กำลังปรากฏในขณะนี้ ทางตา หรือทางหู หรือทางจมูก หรือทางลิ้น หรือทางกาย หรือทางใจ แต่อนันตรปัจจัยและสมนันตรปัจจัย ไม่มีใครที่จะสังเกตรู้ได้แต่ต้องอบรมเจริญปัญญาจนกว่าจะประจักษ์การเกิดขึ้นดับไปของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ