สิ่งที่ยากยิ่งกว่าการได้เกิดมาเป็นมนุษย์

ก็การแสดงธรรมและวินัยที่พระตถาคตทรงประกาศแล้วชื่อว่าเป็นเหตุเกิดที่ยากยิ่งกว่า คือ ยากยิ่งกว่าการที่จะเกิดเป็นมนุษย์ แล้วต่อจากนั้นก็มีข้อความว่า ก็การแทงตลอดสัจจะทั้ง ๔ พึงทราบว่าเป็นเหตุเกิดที่ยากยิ่งกว่าอย่างยิ่ง

นี่ก็แสดงให้เห็นถึงความยากลำบากของการที่จะอบรมเจริญปัญญาเพื่อที่จะรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่มีจริงๆ เกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัย แล้วก็เกิดดับอยู่แม้ในขณะนี้เอง แต่ทุกคนก็ฟังเรื่องของจิต เจตสิก รูป โดยนัยต่างๆ ไม่ว่าจะโดยพระอภิธรรมมัตถสังคหะ หรือว่าโดยนัยของพระสูตร ก็เพื่อที่จะรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังเกิดในขณะนี้นั่นเอง เพราะฉะนั้นตราบใดที่สติสัมปชัญญะยังไม่ระลึกลักษณะของสภาพธรรมตรงตามที่ได้ศึกษา ก็จะต้องมีการแสดงธรรม มีการสนทนาธรรม เพราะเหตุว่านับวันก็จะหาผู้ที่แสดงพระธรรมตรงตามที่พระผู้มีพระภาคได้ทรงแสดงแล้วยากขึ้น ๆซึ่งทุกคนก็จะเห็นได้ ทั้งนี้เพราะความละเอียดและความลึกซึ้งของพระธรรม ซึ่งก็จะต้องอาศัยความอดทนหลายอย่าง ทั้งในการศึกษา ในการฟัง ในการพิจารณาธรรม โดยเฉพาะต้องรู้จุดมุ่งหมายว่า เพื่อการละคลาย และการขัดเกลากิเลสของตนเอง ไม่ใช่เพื่ออย่างอื่น แล้วเมื่อศึกษาพระธรรมเข้าใจแล้วทุกท่านก็มีความอดทนที่จะเจริญกุศลทั้งในการแสดงธรรม ในการสนทนาธรรม การเกื้อกูลบุคคลอื่นตามกาลที่สมควรทุกโอกาส