ผรุสวาจาเกิดจากจิตที่ประทุษร้าย

เพราะฉะนั้นก็จะเห็นได้ว่าเจตนานั้นสำคัญ บางท่านอาจจะไม่มีคำพูดที่จะสรรหามาเป็นผรุสวาจาได้ เพราะท่านไม่คุ้นเคย ไม่ชำนาญ ไม่ได้อบรมมาในเรื่องของผรุสวาจา แต่ใจนั้นประทุษร้ายอย่างแรงได้ เพราะฉะนั้น คำพูดใดๆ ถึงแม้ว่าจะไม่หยาบกระด้างเหมือนจอบเหมือนขวาน แต่กระนั้นก็เป็นคำพูดที่เกิดจากจิตที่ประทุษร้าย เพราะฉะนั้นจึงเป็นผรุสวาจาด้วย

จิตใจเป็นเรื่องที่สำคัญ กิเลสอยู่ที่จิต ถ้าสติระลึกรู้ ก็จะรู้ได้ว่าขณะนั้นจิตเป็นอกุศล ประทุษร้าย แม้ว่าท่านจะไม่สามารถสรรหาผรุสวาจาที่จะกล่าว แต่ถ้าจะกล่าวก็คงจะเท่าๆ กัน แต่เพราะเหตุว่าไม่ได้สะสมมา ก็ไม่รู้ว่าจะใช้คำอะไรที่จะกล่าวเป็นผรุสวาจาได้ แต่ว่าเมื่อเป็นจิตที่ประทุษร้าย แม้คำพูดนั้นจะไม่หยาบ แต่ก็ถือว่าวาจานั้นเป็นผรุสวาจาด้วย เพราะเหตุว่าเกิดจากจิตที่ประทุษร้าย

ในสัมโมหวิโนทนี อรรถกถา วิภังคปกรณ์ ฌานวิภังค์ มีข้อความเรื่องการด่าทั้งหลาย และการบริภาษทั้งหลาย ว่า

คำว่า อกฺโกสกปริภาสกานิ ได้แก่ การด่าทั้งหลาย และการบริภาษทั้งหลาย อธิบายว่า ย่อมด่าด้วย อักโกสวัตถุ ๑๐ คือ ท่านเป็นโจร ๑ เป็นคนพาล ๑ เป็นคนหลง ๑ เป็นอูฐ ๑ เป็นโค ๑ เป็นลา ๑ เป็นสัตว์เกิดในอบาย ๑ เป็นสัตว์นรก ๑ เป็นเดรัจฉาน ๑ สุคติของท่านไม่มี พึงหวังทุคติเท่านั้น ๑

มากหรือน้อย อักโกสวัตถุ ๑๐ คำด่าทั้งหลาย คำบริภาคทั้งหลาย

ถ้าจะประมวลคำด่าทั้งหลาย และการบริภาษทั้งหลาย อาจจะเห็นว่ามีมากมายเหลือเกิน แต่ละภาษา แต่ละยุค แต่ละสมัย แต่ก็คงจะไม่พ้นจากท่านเป็นโจร ๑ ว่ายังไงก็แล้วแต่ ก็อยู่ในเรื่องของเป็นโจร ๑ เป็นคนพาล ๑ เป็นคนหลง ๑ เป็นอูฐ ๑ เป็นโค ๑ เป็นลา ๑ แล้วแต่ จะไม่โกรธว่าเป็นอูฐ เป็นโค เป็นลา แต่จะโกรธว่าเป็นสัตว์อะไรก็ยังคงเป็นประเภทของเดรัจฉาน

ท่านเป็นสัตว์เกิดในอบาย ๑ เป็นสัตว์นรก ๑ เป็นเดรัจฉาน ๑ สุคติของท่านไม่มี พึงหวังทุคติเท่านั้น ๑ ก็ประมวลคำบริภาษ คำด่าทั้งหลายที่มุ่งที่จะให้ผู้ฟังเดือดร้อนไม่สบายใจ แล้วแต่ว่าท่านจะเดือดร้อนใจมากน้อยแค่ไหน ผู้ฟังจะรู้ว่าท่านเดือดร้อนใจ เพราะประการใด ก็อาจจะใช้คำพูดวาจาที่คิดว่าจะให้สมกับความโกรธหรือความหยาบกระด้างของจิต