พระโพธิสัตว์พิจารณาธรรมอย่างไร

ก่อนจะได้เป็นพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้า ชีวิตพระโพธิสัตว์ก็คือชีวิตของผู้ที่ยังไม่ได้ดับกิเลส ถ้าพูดถึงคนที่ยังไม่ได้ดับกิเลสเลย ก็ลองคิดดูว่า กิเลสต้องมีมาก ทั้งโลภะ ทั้งโทสะ ทั้งริษยา ทั้งความสำคัญตน ความถือตน ความลบหลู่ ทุกอย่างต้องมีมากทีเดียว แต่พระองค์ทำไมจึงเป็นพระโพธิสัตว์ ในเมื่อคนอื่นไม่เป็น เพราะว่าพระองค์พิจารณาสิ่งที่มีในขณะนั้นด้วยความแยบคายว่า มาจากไหน คืออะไร และเกิดขึ้นได้อย่างไร

เราเกิดมามีตัวของเราตั้งแต่ศีรษะตลอดเท้า เหมือนกับเป็นสมบัติของเรา ได้มาโดยไม่ต้องเสียค่าใช้จ่ายอะไรเลย หมายความว่า เมื่อเกิดมาก็มีแล้ว และยึดถือด้วยว่า เป็นของเรา แต่พระโพธิสัตว์คิดพิจารณาสภาพธรรมเหล่านี้เกิดขึ้นมาได้อย่างไร และเปลี่ยนแปลงอย่างไร ไม่เที่ยง เกิดมาแล้ว ไม่ให้แก่ ไม่ให้เปลี่ยนแปลง ไม่ให้เจ็บ ไม่ให้ตาย ไม่ให้สุขบ้าง ไม่ให้ทุกข์บ้าง เป็นไปไม่ได้เลย

เพราะฉะนั้น ต้องมีเหตุที่ทำให้สภาพธรรมต่างๆ เหล่านี้เกิดขึ้น นี่คือผู้เป็นพระโพธิสัตว์ที่จะพิจารณาค้นคว้าสัจธรรม ซึ่งกว่าจะได้ตรัสรู้ ประจักษ์ลักษณะของสภาพธรรมตามความเป็นจริงว่า เกิดขึ้นแล้วก็ดับไปอย่างรวดเร็วที่สุด ก็ต้องอาศัยการบำเพ็ญพระบารมีครบถ้วน ๔ อสงไขยแสนกัป ด้วยผู้มีปัญญายิ่ง แต่ถ้าด้วยศรัทธา ปัญญาน้อยกว่าศรัทธา จะต้อง ๘ อสงไขยแสนกัป แต่ถ้าเป็นผู้ที่ศรัทธาก็ไม่มาก ปัญญาก็ไม่มาก ต้องอาศัยวิริยะ ต้องบำเพ็ญบารมีถึง ๑๖ อสงไขยแสนกัป แต่สำหรับเราชาวพุทธ โชคดีที่เกิดในสมัยที่พระธรรม คำสอนของพระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้ายังไม่เสื่อม ยังไม่ลบเลือน ยังไม่สูญไป เพราะเหตุว่าพระไตรปิฎก และอรรถกถายังครบสมบูรณ์