ระลึกถึงอารมณ์ของสมถภาวนาอย่างไร

การเจริญสมถภาวนาทุกอารมณ์ ไม่ว่าจะเป็นมรณสติก็ตาม ระลึกถึงความตาย เพราะเหตุว่าบางท่านระลึกถึงความตายแล้วกลัว ตกใจมาก อยากจะหนีไปให้พ้นวันนั้น นั่นหรือคือสมถภาวนา ไม่ใช่บอกใครๆ ให้ระลึกถึงความตายแล้วจิตจะสงบ เป็นการเจริญสมถภาวนา ถ้าไม่มีอุบาย ไม่มีนัย ไม่มีปัญญาที่จะรู้ความจริง ความสงบก็เกิดไม่ได้

เพราะฉะนั้น การระลึกถึงความตายต้องระลึกด้วยปัญญาแล้วจิตจึงจะสงบฉันใด การที่จะระลึกที่ลมหายใจพร้อมปัญญา จิตจึงจะสงบในขณะนั้น หรือระลึกถึงอสุภ ซากศพก็เช่นเดียวกัน หลายท่านเห็นแล้วกลัว ยังกลัวอยู่เรื่อยๆ ไม่สงบเลย จะบอกว่าให้ไปเจริญอสุภ ดูอสุภแล้วจิตจะสงบ เป็นไปได้อย่างไรถ้าปัญญาไม่เกิดที่จะทำให้ความจริงของอสุภว่า ไม่มีใครพ้นไปได้ อสุภนั้นหรืออสุภนี้ก็เหมือนกันในวันหนึ่ง ถ้าระลึกให้ถูกต้องตามความเป็นจริงในแนวทางของกุศลแล้ว จิตจึงจะสงบได้ ไม่อย่างนั้นไปนั่งจ้องหัวกะโหลกทั้งวัน ก็ไม่ใช่ว่าจิตจะสงบ คิดว่าเป็นสมาธิ จิตสงบแล้ว แต่ความจริงไม่ได้เกิดความรู้ หรือจิตที่ถอยจากโลภะ โทสะ โมหะ ก็ไม่เกิดขึ้นเลย แล้วจะสงบได้อย่างไร

เพราะฉะนั้น อารมณ์ของสมถภาวนาทั้ง ๔๐ อารมณ์ จะเห็นได้ว่า การะลึกถึงโดยถูกต้องย่อมทำให้จิตสงบ แล้วจะระลึกเนืองๆ บ่อยๆ ตามความเป็นจริง ไม่ใช่ไปจดจ้องให้จิตตั้งแน่วแน่อยู่ที่ลมหายใจโดยไม่รู้ ผลปรากฏก็คือสงบเสียจนไม่รู้สึกตัว นั่นหรือคะ สงบถึงขีดสุดจนปราศจากความรู้สึกตัว บางท่านก็มีอาการปกติ เพราะเหตุว่าเมื่อโมหมูลจิต ความหลงลืมสติ ความไม่รู้ลักษณะของสภาพธรรมตามความเป็นจริงเกิดขึ้นทีละเล็กทีละน้อยๆ แล้วก็เข้าใจว่าสงบ ผลก็คือว่า มีปรากฏการณ์ต่างๆ ซึ่งผิดปกติ แล้วเป็นที่ตั้งของความสงสัย ซึ่งบางคนอาจจะรู้สึกว่า ตัวลอยขึ้นไป ทั้งๆ ที่ยังนั่งอยู่แท้ๆ สติสัมปชัญญะไม่มีเลย มีความรู้สึกผิดปกติขึ้น แล้วก็สงสัยว่า ทำไมจึงเกิดอย่างนั้นขึ้น บางท่านก็เล่าให้ฟังว่า บางท่านก็เล่าให้ฟังว่า บางคนก็เดินไปรอบๆ แล้วทำท่าเหมือนไก่ปรบปีก นั่นคือผลของการจดจ้องที่ลมหายใจแล้วปราศจากความรู้สึกตัว ซึ่งไม่ใช่สมถภาวนาเลย จะกล่าวว่าสงบเสียจนไม่รู้สึกตัวนั้นเป็นไปได้ไหมคะ นั่นไม่ใช่ลักษณะของกุศลจิต

เพราะฉะนั้น ลองพิจารณาความรู้สึกที่เพียงแต่ลมหายใจปรากฏ แล้วระลึกรู้ความจริง ขณะนั้นสงบ ต่างกับขณะที่ต้องการจดจ้องอยู่ที่ลมหายใจ แล้วก็สงสัยว่า เมื่อไรจะสงบขึ้น ฌานจิตจะทำอย่างไร อุปจารสมาธิจะเป็นอย่างไร อัปปนาสมาธิจะเป็นอย่างไร เพราะนั่นเป็นเรื่องของความสงสัย ความไม่รู้ และความต้องการสิ่งอื่นซึ่งยังไม่เกิดขึ้น โดยที่ขณะนั้นก็ไม่รู้ว่า ไม่สงบเลย