ใครจะทราบชัดเจนว่าใจของผู้ใดขาดเมตตา

ทรงเกียรติ คือที่บ้านผม มีมดดำมาก แล้วก็ไปเดินแถว ๆที่ผมนั่งอยู่ ส่วนมากผมขยัน ผมก็เอาไม้กวาดไปกวาดเสียก่อนจึงไปนั่ง แต่บางครั้งขี้เกียจก็นั่งไป เท้าอาจจะไปเหยียบ หรือไม่เหยียบก็ไม่รู้ เพราะมันเดินอยู่แถว ๆ นั้น แล้วเราก็วางเท้าไว้ที่นั่น ขณะที่ขี้เกียจไปดู ขี้เกียจไปใส่ใจขณะนั้นชื่อว่าขาดเมตตาหรือเปล่า

ท่านอาจารย์ ใครจะทราบคะ คนอื่นจะทราบดีกว่า หรือว่าท่านที่ประกอบด้วยเจตนานั้นเอง เป็นผู้ที่รู้ชัดเจนยิ่งกว่าบุคคลอื่น เพราะว่าจิตเกิดดับเร็วที่สุด ถ้าปราศจากสติสัมปชัญญะที่จะระลึกรู้ลักษณะสภาพของจิต ซึ่งเกิดขึ้นเป็นไปในขณะนั้น ผ่านไปแล้วจะมานั่งนึกว่า เมื่อกี้นี้เป็นกุศลหรืออกุศล ย่อมไม่สามารถที่จะรู้ชัดเจนได้ ต้องในขณะที่สภาพนั้น ๆ กำลังปรากฏ แล้วสติระลึกพิจารณารู้ลักษณะสภาพนั้น จึงรู้ว่าลักษณะนั้นเป็นลักษณะของอกุศลจิตหรือกุศลจิตคนอื่นไม่มีทางรู้ได้เลย แม้แต่จิตของตนเองก็เกิดดับอย่างรวดเร็ว และกุศลและอกุศลก็สลับกัน แม้ในขณะที่กระทำกุศล

โดยปกติในวันหนึ่ง ๆ อกุศลจิตย่อมเกิดมาก มีปัจจัยซึ่งเป็นปกตูปนิสสยปัจจัยที่จะทำให้อกุศลจิตเกิด แม้ในขณะที่กระทำกุศล ถ้าปราศจากสติสัมปชัญญะเมื่อไร ขณะนั้นก็มีอกุศลเกิดสลับตามปกตูปนิสสยปัจจัยมากทีเดียว

เพราะฉะนั้นยากที่จะบอกได้ว่า ขณะไหนเป็นกุศลจิต ขณะไหนเป็นอกุศลจิต แต่การอบรมเจริญปัญญานี้เพื่อดับอกุศล

เพราะฉะนั้นถ้าสติสัมปชัญญะไม่ระลึกรู้ลักษณะที่ต่างกันของกุศลจิตแกละอกุศลจิตแล้ว จะดับอกุศลจิตไม่ได้

แต่สติสัมปชัญญะที่ระลึกรู้ลักษณะของสภาพธรรมละเอียดขึ้น สามารถที่จะรู้ได้ว่า สภาพธรรมที่เป็นอกุศลต่างกับสภาพธรรมที่เป็นกุศล และปัญญาที่รู้เพิ่มขึ้นจะละอกุศลให้เบาบางลงได้ แต่ถ้าปัญญาไม่เกิด ก็ไม่สามารถที่จะละอกุศลได้