ปัจจัยธรรมและปัจจยุบบันธรรม ในปัจฉาชาตปัจจัย

สำหรับปัจฉาชาตปัจจัย ให้ทราบว่าปัจจัยธรรมได้แก่ จิต ๘๕ ดวงเว้นอรูปาวจรวิบากจิต ๔ ดวงและรวมถึงเว้นปฏิสนธิจิตทั้งหมดที่เกิดหลัง ๆในภูมิที่มีขันธ์ ๕ และต้องหมายรวมทั้งเจตสิกซึ่งเกิดร่วมกับจิตนั้น ๆ ด้วย เป็นปัจจัยธรรม

สำหรับปัจจยุปบันนธรรม ซึ่งได้แก่รูปซึ่งจิตเป็นปัจจัยอุปถัมภ์นั้น ก็ได้แก่ รูปทุกรูปที่เกิดเพราะทุกสมุฏฐานคือไม่ว่าจะเป็นรูปที่เกิดจากจิต หรือรูปที่เกิดจากกรรม หรือรูปที่เกิดจากอุตุ หรือรูปที่เกิดจากอาหาร ไม่ว่าจะเป็นรูปกลุ่มใด ๆ ก็ตาม เกิดจากสมุฏฐานใด ๆ ก็ตาม ซึ่งเกิดก่อนแล้วก็ยังไม่ดับไป เวลาที่จิตภายหลังเกิดขึ้นจะเป็นปัจจัยแก่รูปนั้น โดยอุปถัมภ์รูปนั้น โดยเป็นปัจฉาชาตปัจจัย

ในขณะนี้เอง ถ้าจะนึกถึงความเป็นปัจจัย การอาศัยกันของนามธรรมและรูปธรรม ก็คือ พระผู้มีพระภาคทรงแสดงกาลการเป็นปัจจัย ว่า

ถ้ารูปเป็นปัจจัยแก่นามธรรมแล้ว รูปนั้นต้องเกิดก่อนแล้วยังไม่ดับ จึงจะเป็น“ปุเรชาตปัจจัย” แต่ถ้านามธรรมซึ่งเกิดภายหลังเป็นปัจจัยแล้ว เป็นปัจจัยโดย“ปัจฉาชาตปัจจัย” เพราะเหตุว่าแม้นามธรรมนั้นจะเกิดภายหลังที่รูปนั้นเกิดแล้วก็จริง แต่นามธรรมนั้นก็ยังอุปถัมภ์รูปที่เกิดก่อน