ปัญจทวาราวัชชนจิต
เพราะฉะนั้น สำหรับทางตา หู จมูก ลิ้น กาย ซึ่งทุกคนต้องเห็น ต้องได้ยิน ต้องได้กลิ่น ต้องลิ้มรส ต้องรู้สิ่งที่กระทบสัมผัส หลังจากที่ภวังคจิตดับ จะเป็นเห็น เป็นได้ยิน ทันทีไม่ได้ จากวิบากที่ดำรงภพชาติจะมาสู่วิบากที่เห็นบ้าง ได้ยินบ้าง ทันทีไม่ได้ จะมีกิริยาจิตซึ่งเกิดขึ้นทำกิจรู้อารมณ์ที่กระทบทางทวารหนึ่งทวารใดใน ๕ ทวาร จิตนี้เรียกชื่อตามกิจของจิตก็คือ “ปัญจทวาราวัชชนจิต” อาวัชชน คือ การรำพึงถึง ถ้าแปลโดยศัพท์ แต่ก็หมายความถึงการรู้ หรือการใส่ใจ ชั่ว ๑ ขณะ ที่รู้ว่ามีสิ่งกระทบ ทางตา หรือหู หรือจมูก หรือลิ้น หรือกาย แต่ยังไม่เห็น ไม่ได้ยิน นี่คือกิริยาจิต ซึ่งไม่ว่าคนที่เป็นพระอรหันต์ หรือไม่เป็นพระอรหันต์ก็ต้องมี เมื่อมีการเห็นขณะใดให้ทราบว่าก่อนนั้นต้องมีจิตที่เป็นกิริยาจิตเกิดก่อน เป็นปัญจทวาราวัชชนจิต และก่อนปัญจทวาราวัชชนจิต ก็คือภวังคจิต
เพราะฉะนั้น วิบากจิต กิริยาจิต กุศลจิต อกุศลจิตในวันหนึ่งๆ ก็เกิดสลับกันทำกิจการงานหน้าที่ของจิตนั้นๆ เท่านั้นเอง ไม่มีเราสักขณะเดียว แต่เป็นจิตแต่ละชนิดแต่ละประเภทซึ่งเกิดดับสืบต่อ
ที่มา ...