ทุกข์มีมาก แต่ไม่รู้ว่าเป็นทุกข์ เพราะไม่ประจักษ์ในทุกขลักษณะ

ทรงเกียรติ ทีนี้ก็ยังสงสัยต่อไปว่าอิริยาบถนี้ปิดบังทุกข์ ก็เวลานี้ผมยืนอยู่นี่ มีอะไรเป็นทุกข์ผมนี้กำลังยืนอยู่นี้ไม่มีทุกข์เลยนี่ครับผมนี่สบายมาก

ท่านอาจารย์ ทุกข์มีมาก แต่ไม่รู้เลย เพราะเหตุว่าทุกข์ในที่นี้หมายถึงสภาพธรรมซึ่งเกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัยแล้วดับทันที ไม่มีอายุยืนยาวพอที่จะยึดถือว่า เป็นเรา หรือพอที่จะยึดถือว่าเป็นสุข เพราะเหตุว่าทุกท่านจะรู้สึกว่าเป็นสุขก็ต่อเมื่อสภาพธรรมนั้นยังคงอยู่ พอที่จะให้เป็นที่ตั้งของความสุขได้ถ้ารู้ว่าสิ่งนั้นไม่ยั่งยืนเลย แม้แต่ความสุข ปรากฏเกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัยนิดเดียว เล็กน้อยที่สุด แล้วก็ไม่ใช่ของใคร เพราะเหตุว่าไม่มีใครสามารถที่จะให้ความสุขนั้นเที่ยงอยู่ได้นานแม้ความสุขนั้นก็เกิดขึ้นแล้วก็ดับไปทันที นี่ถึงจะประจักษ์ลักษณะที่เป็นทุกข์ แม้ของความรู้สึกที่เป็นสุขได้

เพราะฉะนั้นที่กล่าวว่ายังไม่เป็นทุกข์เลยนี้ ก็เพราะเหตุว่ายังไม่ได้ประจักษ์ในทุกข ลักษณะ เพราะฉะนั้นปัญญาจะต้องอบรม แล้วก็ประจักษ์ในลักษณะที่เป็นทุกขลักษณะ จึงจะรู้ว่าไม่ใช่ตัวตน ไม่ใช่สัตว์ไม่ใช่บุคคลได้

สภาพธรรมนั้นไม่ว่าจะเป็นนามธรรมหรือรูปธรรมชนิดหนึ่งชนิดใด ซึ่งปรากฏทางหนึ่งทางใด ก็เพียงเกิดขึ้นแล้วก็ดับไปทันทีอย่างรวดเร็ว นั่นคือทุกขลักษณะ