ปัจจัยที่ ๑๗ -- ฌานปัจจัย

ซึ่งเมื่อได้กล่าวถึงเรื่องของปัจจัยต่างๆมาตลอดจนกระทั่งถึงอินทริยปัจจัยซึ่งเป็นปัจจัยที่ ๑๖ ก็ได้กล่าวถึงเรื่องของจิตเพราะเหตุว่าถ้าไม่กล่าวถึงเรื่องของจิต ก็ไม่สามารถที่จะเข้าใจเรื่องของปัจจัยต่อไปคือฌานปัจจัยปัจจัยที่ ๑๗และมัคคปัจจัยปัจจัยที่ ๑๘ ได้

เพราะฉะนั้นก็จะเห็นได้ว่าสำหรับสภาพธรรมที่เป็นฌานปัจจัยโดยองค์ธรรมแล้วได้แก่วิตกเจตสิก ๑วิจารเจตสิก ๑ ปีติเจตสิก ๑โสมนัสเวทนา ๑โทมนัสเวทนา ๑อุเบกขาเวทนา ๑เอกัคคตาเจตสิก ๑

ถ้ากล่าวโดยองค์ธรรมได้แก่เจตสิก ๕แต่ถ้าแยกประเภทแล้วเป็น ๗ที่เป็นฌานปัจจัย