วิปปยุตปัจจัย

สำหรับปัจจัยที่จะกล่าวถึงต่อไป เป็นปัจจัยที่ยังไม่ได้กล่าวถึงเพราะเหตุว่าที่ได้กล่าวถึงปัจจัยมาแล้วทั้งหมดนี้ก็ถึงอินทรียปัจจัยแล้วก็ได้กล่าวถึงฌานปัจจัยพอสมควรแล้ว ได้กล่าวถึงมัคคปัจจัยพอสมควร หมายความว่าขอถือโอกาสกล่าวเป็นปัจจัยต่อๆไปเลยแทนที่จะต้องย้อนไปกล่าวถึงฌานปัจจัยอีก หรือว่ามัคคปัจจัยอีก เพราะฉะนั้นที่ได้กล่าวถึงในเรื่องของฌานปัจจัยที่แล้วมาก็ดีในเรื่องของมัคคปัจจัยที่แล้วมาก็ดีก็เป็นการกล่าวถึงปัจจัยต่อไป เพื่อที่จะให้ครบทั้ง ๒๔ ปัจจัย

สำหรับปัจจัยที่ยังไม่ได้กล่าวถึงคือ วิปยุตตปัจจัย

วิปยุตตปัจจัย หมายความถึงสภาพธรรมที่เป็นปัจจัยกันโดยเข้ากันไม่ได้ เพราะฉะนั้นก็หมายความว่านามธรรมเมื่อเป็นปัจจัยแก่รูป เป็นปัจจัยโดยวิปยุตตปัจจัยหรือเวลาที่รูปเป็นปัจจัยแก่นามธรรมเมื่อนามธรรมไม่ใช่รูป เพราะฉะนั้นเมื่อรูปเป็นปัจจัยแก่นามธรรม ก็เป็นปัจจัยโดยเป็นนวิปยุตตปัจจัยไม่เหมือนกับสัมปยุตตปัจจัยคือ สัมปยุตตปัจจัยนั้น ได้แก่นามธรรมเป็นปัจจัยแก่นามธรรมจิตเป็นปัจจัยแก่เจตสิกและเจตสิกเป็นปัจจัยแก่จิต นั่นเป็นสัมปยุตตธรรมจริง ๆ เป็นสภาพธรรมที่เข้ากันได้แต่สำหรับรูปธรรมกับนามธรรม เมื่อเป็นปัจจัยกันแล้วเป็นโดยปัจจัยคือวิปยุตตปัจจัยเช่นจักขุปสาทเป็นปัจจัยโดยเป็นที่อาศัยให้เกิดจักขุวิญญาณ โดยวิปปยุตตปัจจัย ไม่ว่าจะเป็นโดยนัยใด ๆ ทั้งสิ้น ถ้ารูปเป็นปัจจัยแก่นามและนามเป็นปัจจัยแก่รูปแล้ว เป็นโดยวิปปยุตตปัจจัย

เพราะฉะนั้นสำหรับโลภมูลจิตดวงที่ ๑คือโสมนัสสหคตังทิฏฐิคตสัมปยุตตังเป็นปัจจัยแก่จิตตชรูปโดยวิปปยุตตปัจจัย