ฌานปัจจัย - มัคคปัจจัย

ปัจจัยที่ ๑๗ คือ ฌานปัจจัย สภาพธรรมที่เป็นองค์ฌาน มี ๗ คือ วิตักกเจตสิก ๑ วิจารเจตสิก ๑ ปีติเจตสิก ๑ สุขเวทนา หรือโสมนัสเวทนานั่นเอง ๑ และเอกัคคตา ๑ นอกจากนั้นก็มีเวทนาอีก ๒ ที่เป็นฌานปัจจัย คือ อุเบกขาเวทนา ๑ และโทมนัสเวทนา ๑

เพราะฉะนั้นจิตใดที่ไม่ประกอบด้วยวิตักกเจตสิก จิตนั้นไม่ได้เกิดเพราะฌานปัจจัย จิตใดไม่ได้เกิดเพราะฌานปัจจัยบ้างคะ ขณะนี้มีจิตที่ไม่ได้เกิดเพราะฌานปัจจัย ขณะนี้จิตใดไม่ได้เกิดเพราะวิตักกเจตสิก วิจารเจตสิก ไม่ได้เกิดเพราะฌานปัจจัยเลย ไม่ใช่เป็นผลของฌานปัจจัย ทวิปัญจวิญญาณจิต จิตเห็นในขณะนี้ จิตได้ยินในขณะนี้ ไม่ได้เกิดเพราะฌานปัจจัย

ปัจจัยที่ ๑๘ คือ มัคคปัจจัย สภาพธรรมใดที่ไม่ได้เกิดเพราะมัคคปัจจัย สภาพธรรมนั้นก็เกิดเพราะนมัคคปัจจัย ได้แก่ อเหตุกจิตทั้ง ๑๘ รวมจักขุวิญญาณ โสตวิญญาณ ฆานวิญญาณ ชิวหาวิญญาณ กายวิญญาณ สัมปฏิจฉันนะ สันตีรณะ โวฏฐัพพนะ ปัญจทวาราวัชชนะ หสิตตุปปาท

จักขุวิญญาณในขณะที่กำลังเห็นเดี๋ยวนี้ ไม่ใช่มัคคปัจจัย และไม่ได้เกิดเพราะมัคคปัจจัย ไม่ใช่เป็นผลของมัคคปัจจัย เพราะเหตุว่าเป็นวิปากปัจจัย

จักขุวิญญาณทำอะไรได้บ้างคะ นอกจากเห็น ทำกุศลได้ไหมคะ เห็นได้อย่างเดียว ในขณะที่ทำกุศลใดๆก็ตาม ขณะนั้นไม่ใช่จักขุวิญญาณ ไม่ใช่โสตวิญญาณ ไม่ใช่วิบากจิตเลย เพราะเหตุว่าถ้าเป็นกุศล ก็ต้องเป็นกุศลจิต และกุศลเจตสิกซึ่งเกิดร่วมกัน