อัพยากตเหตุเป็นอย่างไร
คำถามจากคุณจรัลจากสิงคโปร์ คือถามถึงเรื่องของเหตุว่า เรากล่าวกันถึงเรื่องกุศลเหตุ และอกุศลเหตุ จะพูดเรื่องอัพยากตเหตุด้วยได้ไหม เพราะเหตุว่าทรงจำแนกหลายนัย เช่น ถ้ากล่าวถึงธรรมโดยนัย ๓ คือ กุศลธรรม อกุศลธรรม และอัพยากตธรรม กุศลธรรมต้องเป็นกุศลคือเป็นเหตุที่จะให้เป็นกุศลกรรมเกิดผลเป็นกุศลวิบาก อกุศลกรรม หรืออกุศลธรรม หรือเรียกว่า อกุศลจิตก็ได้ ซึ่งเป็นเหตุที่ไม่ดีที่จะให้เกิดอกุศลวิบาก สำหรับธรรมอื่นทั้งหมดที่ไม่ใช่กุศล และอกุศลเป็นอัพยากต นี้เป็นการแสดงธรรมทั้งหมดคือเป็นปรมัตถธรรมโดยอีกนัยหนึ่ง คือจากประเภท เป็นหมวด ๓ คือได้แก่ กุศลธรรม ๑ อกุศลธรรม ๑ และอัพยากตธรรม ๑ เพราะฉะนั้นก็จะจำแนกได้ว่า ธรรมที่เป็นอกุศล เช่น อกุศลเหตุซึ่งเกิดกับอกุศลจิต ทำให้จิต และเจตสิกที่เกิดร่วมกันทั้งหมดเป็นอกุศล นั่นก็คือ อกุศลธรรม และสำหรับกุศลธรรมก็ได้แก่โสภณเจตสิก คือ เจตสิกฝ่ายดีที่เกิดร่วมกับจิตที่เป็นเหตุที่จะทำให้เกิดผล เพราะฉะนั้นจึงทำให้จิตนั้นเป็นกุศลธรรม รวมทั้งเจตสิกที่เกิดร่วมกันทั้งหมดก็เป็นกุศลธรรมด้วย เช่น ผัสสเจตสิกที่เกิดกับอกุศลจิตเป็นอกุศล ผัสสเจตสิกที่เกิดกับกุศลเป็นกุศล เพราะฉะนั้นจะเห็นได้ว่ามีสภาพธรรมที่เป็นเจตสิกที่เกิดได้ทั้งกับจิตที่เป็นกุศล และจิตที่เป็นอกุศล เมื่อเกิดกับอกุศลก็เป็นอกุศล เมื่อเกิดกับกุศลซึ่งเป็นเหตุก็เป็นกุศล สำหรับธรรมอื่นนอกจากนี้เป็นอัพยากต เพราะฉะนั้นวิบากจิต ชาติ ๔ ที่เราเรียนแล้ว วิบากจิต กิริยาจิต วิบากเจตสิกที่เกิดร่วมกับวิบากจิต กิริยาเจตสิกที่เกิดร่วมกับกิริยาจิต เพราะว่าจิตเป็นอย่างไร เจตสิกที่เกิดร่วมด้วยต้องเป็นอย่างนั้น จิตเป็นกุศล จะให้อกุศลเจตสิก หรือเจตสิกที่เกิดร่วมด้วยเป็นอกุศลไม่ได้ จิตเป็นวิบากจะให้เจตสิกที่เป็นกุศลที่เป็นเหตุเกิดร่วมด้วยก็ไม่ได้ เพราะฉะนั้นเมื่อจิตเป็นอย่างไรโดยปัจจัย กัมมปัจจัยก็ทำให้ทั้งจิต และเจตสิกที่เกิดร่วมกันเป็นวิบากทั้งจิต และเจตสิก เพราะฉะนั้นสำหรับธรรมอื่นทั้งหมดที่ไม่ใช่กุศล และอกุศลเป็นอัพยากต ถ้ากล่าวถึงจิต วิบากจิต และวิบากเจตสิก กิริยาจิต และกิริยาเจตสิกเป็นอัพยากต เพราะไม่ใช่กุศล และอกุศล เมื่อจัดประเภทเป็นกุศลธรรม อกุศลธรรม และอัพยากตธรรม ธรรมใดที่ไม่ใช่กุศล และอกุศล เป็นอัพยากตทั้งหมด นี่กล่าวถึงจิต และเจตสิก
รูปเป็นกุศลได้ หรือไม่ ไม่ได้ เป็นอกุศลได้ หรือไม่ ไม่ได้ เพราะฉะนั้นรูปเป็นอัพยากต นิพพานเป็นกุศลได้ หรือไม่?ไม่ได้ เป็นอกุศลได้ หรือไม่ ไม่ได้ เพราะฉะนั้นนิพพานก็เป็นอัพยากต เพราะฉะนั้นที่ถามว่าเหตุเป็นอัพยากตมี หรือไม่ ก็คือเหตุเจตสิกที่เกิดกับอกุศล คืออกุศลเจตสิกที่เป็นเหตุเกิดกับจิตที่เป็นอกุศลก็เป็นอกุศลธรรม โสภณเจตสิกที่เป็นเหตุที่เป็นโสภณเกิดกับกุศลก็เป็นกุศลธรรม นอกจากนั้นแล้วจิต และเจตสิกก็เป็นอัพยากตธรรม
ด้วยเหตุนี้ อโลภเจตสิก อโทสเจตสิก อโมหเจตสิก ที่เกิดกับกุศลจิตเป็นกุศล แต่อโลภเจตสิก อโทสเจตสิก อโมหเจตสิกที่เกิดกับวิบากก็เป็นวิบาก และอโลภเจตสิก อโทสเจตสิก อโมหเจตสิก ที่เกิดกับกิริยาก็เป็นอัพยากต ด้วยเหตุนี้ เหตุ ๓ คือ อโลภะ อโทสะ อโมหะ เป็นกุศลก็ได้ เป็นวิบากก็ได้ และเป็นกิริยาก็ได้ ถ้าเกิดกับจิตที่เป็นกุศล มีเจตสิกที่เป็นเหตุก็เป็นกุศล ถ้าเกิดกับจิตที่เป็นวิบาก หรือกิริยา เจตสิกที่เป็นเหตุที่เกิดร่วมด้วยก็เป็นอัพยากต
ที่มา ...