กรรม กิเลส วิบาก เป็นปัจจัยแต่ละประเภท

ลักษณะประการที่ ๓ ของจิตที่ว่า “ชื่อว่า จิต เพราะกรรมและกิเลสสั่งสมวิบาก”

มีคำว่า กิเลส มีคำว่า กรรม และมีคำว่า วิบาก ทั้งหมดนี้เป็นปัจจัยแต่ละอย่าง แต่ละประเภท

“กิเลส” เป็นสภาพธรรมที่ไม่บริสุทธิ์ เศร้าหมอง “เศร้าหมอง” ในที่นี้หมายความถึง “ความไม่ผ่องแผ้ว ไม่บริสุทธิ์” เช่น เวลาที่เกิดความยินดี ความพอใจ ความปรารถนา ความต้องการเกิดขึ้น

สบายหรือไม่สบายคะในขณะนั้น กำลังอยากได้สิ่งหนึ่งสิ่งใด สบายหรือไม่สบาย ถ้าไม่อยากได้ ไม่เกิดโลภะ จะสบายกว่านั้นอีก ใช่ไหมคะ ไม่ต้องปรารถนา ไม่ต้องการ ไม่ต้องพอใจ ไม่ต้องติด ไม่ต้องอยากได้ แต่เวลาที่กำลังอยากได้ กำลังพอใจ อวิชชาไม่สามารถที่จะเห็นได้ว่า ขณะนั้นเป็นสภาพที่เศร้าหมอง ไม่บริสุทธิ์ ไม่สบาย เดือดร้อนแล้ว เพราะความพอใจ ไม่ว่าจะเกิดความพอใจในสิ่งหนึ่งสิ่งใด ให้ทราบว่าเป็นความติด เป็นความเศร้าหมอง เป็นความเดือดร้อน ซึ่งอวิชชาไม่สามารถจะรู้ได้ บางทีบางท่านเข้าใจว่า เป็นศรัทธา แต่ถ้าสติปัฏฐานไม่เกิด ปัญญาไม่พิจารณา จะไม่รู้เลยว่า ขณะนั้นเป็นโลภะ หรือเป็นศรัทธา