สมนันตรปัจจัย

นอกจากอนันตรปัจจัยก็มีสมนันตรปัจจัย ซึ่งหมายความว่า การเกิดต่อไปของจิต ย่อมเป็นไปตามลำดับของปัจจัยด้วยดี เช่น เมื่อปัญจทวาราวัชชนจิตดับไปแล้ว ปัญจทวาราวัชชนจิตเป็นสมนันตรปัจจัยให้จักขุวิญญาณเกิดขึ้น ถ้าขณะนั้นเป็นอารมณ์ที่กระทบจักขุปสาท แต่ถ้าเป็นเสียงที่กระทบโสตปสาท เมื่อปัญจทวาราวัชชนจิตดับไปแล้ว ปัญจทวาราวัชชนจิตนั้นเป็นสมนันตรปัจจัยให้โสตวิญญาณจิตเกิดขึ้น

เพราะฉะนั้นจิตแต่ละดวงซึ่งเป็นนามธรรมที่ละเอียด เป็นปัจจัยให้สภาพธรรมอื่นเกิดขึ้นโดยประการต่าง ๆ คือ โดยเป็นปัจจัยต่าง ๆ ซึ่งถ้าศึกษาโดยละเอียดแล้ว ก็จะเห็นว่า ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ไม่ใช่ตัวตน เป็นอนัตตา โดยที่ว่าไม่มีใครที่สามารถจะเปลี่ยนแปลงสภาพของธรรมนั้น ๆ ได้ เช่น เมื่อปัญจทวาราวัชชนจิตดับไป จะไม่ให้จักขุวิญญาณเกิดขึ้น ถ้าเป็นอารมณ์ที่กระทบจักขุปสาท เป็นไปไม่ได้ ไม่มีใครที่สามารถจะไปยับยั้งได้เลย เพราะอะไร เพราะปัญจทวาราวัชชนจิตเป็นสมนันตตรปัจจัยให้จักขุวิญญาณจิตเกิด หลังจากที่ปัญจทวาราวัชชนจิตดับไปแล้ว แต่รูปไม่เป็นอย่างนั้น

เพราะฉะนั้นสัมปยุตปัจจัยก็ดี อนันตรปัจจัยก็ดี สมนันตรปัจจัยก็ดี เป็นปัจจัยที่เป็นนามธรรมเท่านั้น รูปธรรมทั้งหมดไม่ใช่สัมปยุตปัจจัย ไม่ใช่อนันตรปัจจัย ไม่ใช่สมนันตรปัจจัย