เหตุผลที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงธรรมโดยประเภทต่างๆ

ท่านอาจารย์ ไม่ทราบว่าท่านผู้ฟังมีปัญหาสงสัยอะไรบ้างหรือเปล่าคะ จากที่ได้รับฟังในคราวก่อน

ในคราวก่อนได้กล่าวถึงอรรถ ซึ่งเป็นลักษณะของจิตประการที่ ๔ ซึ่งมีข้อความว่า

อนึ่งจิตแม้ทุกดวง ชื่อว่า “จิต” เพราะเป็นธรรมชาติวิจิตร ตามสมควรโดยอำนาจแห่งสัมปยุตธรรม

นี่เป็นการที่ทรงแสดงให้ทราบถึงความต่างกันของนามธรรมและรูปธรรม เพื่อการที่สติจะระลึกรู้ลักษณะของนามธรรมให้ถูกต้องตรงตามความเป็นจริง และรู้ลักษณะของรูปธรรมถูกต้องตรงตามความเป็นจริง ซึ่งพระผู้มีพระภาคได้ทรงแสดงไว้โดยประการต่าง ๆ

ข้อความในอัฏฐสาลินี จิตตุปปาทกัณฑ์ มีข้อความที่กล่าวถึงเหตุผลที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงธรรมโดยประการต่าง ๆ ว่า

การแสดงธรรมโดยประการต่าง ๆ ย่อมนำมาซึ่งการแยกความเป็นกลุ่มก้อน และเพื่อปฏิสัมภิทาญาณ

สภาพธรรมที่รวมกันอยู่ทั้งนามธรรมและรูปธรรม ถ้าไม่ทรงแสดงโดยละเอียด โดยแยกเป็นนามธรรมประเภทต่าง ๆ รูปธรรมประเภทต่าง ๆ ก็ย่อมไม่สามารถที่จะเห็นสภาพธรรมแต่ละลักษณะ โดยสภาพที่ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ไม่ใช่ตัวตน เพราะเหตุว่าถ้าสภาพธรรมยังรวมกัน ก็ย่อมยึดถือว่า เป็นสิ่งหนึ่งสิ่งใด ไม่ว่าจะเป็นนามธรรมหรือรูปธรรม เช่น จิตเกิดพร้อมกับเจตสิก จิตก็เป็นสภาพธรรมที่รู้อารมณ์ เจตสิกแต่ละประเภทก็เป็นสภาพธรรมที่รู้อารมณ์ เพราะฉะนั้นถ้าไม่แยกว่า สภาพของจิตเป็นอย่างไร สภาพของเจตสิกแต่ละประเภทเป็นอย่างไร ก็ยังรวมกันเป็นกลุ่มเป็นก้อน เป็นนามธรรมซึ่งยึดถือว่าเป็นเรา แต่ว่าตามความเป็นจริง จิตไม่ใช่เจตสิก และเจตสิกไม่ใช่จิต

เพราะฉะนั้นธรรมทั้งหลายที่เกิดขึ้น ไม่ว่าจะเป็นจิต เจตสิก หรือรูป ก็ย่อมเป็นปัจจัยซึ่งกันและกัน โดยหลายปัจจัย แม้ว่าจิตเป็นสภาพรู้ ขณะใดที่เกิดขึ้น จิตเป็นสภาพที่รู้อารมณ์ คือมีสิ่งที่จิตกำลังรู้ แม้ว่าลักษณะของจิตจะเป็นอย่างนั้น แต่จิตซึ่งเป็นนามธรรมนั้นเอง ก็เป็นปัจจัยให้แก่เจตสิกและรูปซึ่งเกิดร่วมกันได้

เพราะฉะนั้นจะเห็นได้ว่า จิต เจตสิก และรูป เป็นสภาพธรรมที่เกิดขึ้นและเป็นปัจจัยซึ่งกันและกัน ซึ่งปัจจัยทั้งหมดโดยประเภทใหญ่ ๆ มีถึง ๒๔ ประเภท แต่ยังไม่จำเป็นที่จะกล่าวถึงปัจจัยทั้ง ๒๔ ปัจจัยในตอนนี้ เพราะเหตุว่ากำลังศึกษาลักษณะต่าง ๆ ของจิต เพื่อที่จะให้สติระลึกรู้ลักษณะของจิต เท่าที่จะสามารถระลึกได้ เพราะเหตุว่าเมื่อมีความเข้าใจในลักษณะอาการต่างๆของจิต ไม่ว่าจิตจะมีประเภทต่าง ๆ กันอย่างไร สติย่อมสามารถที่จะมีปัจจัยเกิดขึ้นระลึกได้ว่า ขณะใดเป็นจิต เป็นสภาพรู้ เป็นธาตุรู้