อนันตะ ๔ -- อากาศเป็นอนันตะ ๑

ซึ่งขอกล่าวถึงข้อความใน อัฏฐสาลินี จิตตุปาทกัณฑ์ ซึ่งแสดง “อนันตะ” ความกว้างใหญ่ที่สุด ๔ อย่าง เพื่อจะให้เห็นพระมหากรุณาคุณของพระผู้มีพระภาคที่ทรงแสดงธรรมโดยละเอียด

ข้อความในจิตตุปาทกัณฑ์ อัฏฐสาลินี อรรถกถา ธัมมสังคิณีปกรณ์ มีข้อความว่า

“อนันตะ” ของกว้างใหญ่ที่สุด ๔ อย่าง

ในทีนี้ท่านถือเอา “อนันตะ” ๔ อย่าง ก็อนันตะ ๔ อย่าง คือ อากาศ เป็นอนันตะ ๑ จักรวาล เป็นอนันตะ ๑ สัตตนิกาย คือ หมู่สัตว์ เป็นอนันตะ ๑ พุทธญาณ เป็นอนันตะ ๑

จริงอยู่ การกำหนดอากาศว่า ในทิศบูรพา หรือในทิศปัจจิม ทิศอุดร ทิศทักษิณ มีเท่านั้นร้อยโยชน์ มีเท่านี้ร้อยโยชน์ หรือมีเท่านั้นพันโยชน์ ย่อมไม่ได้

จริงหรือไม่จริงคะ ลองกำหนดอากาศทางทิศตะวันออกซิคะ มีเท่าไร กี่โยชน์ กี่ร้อยโยชน์ กี่พันโยชน์ ไม่มีที่สิ้นสุดเลย

ข้อความในอรรถกถา อุปมาว่า

แม้จะพึงเอาค้อนเหล็กขนาดเท่าเขาสิเนรุทุบแผ่นดิน ให้แยกเป็น ๒ ส่วน

แล้วโยนให้ตกไปข้างล่าง ก็หามีที่รองรับไว้ไม่

คือไม่มีที่สิ้นสุดเลย คือ ตกลงไปๆๆๆ เรื่อยๆได้ เพราะเหตุว่าอากาศไม่มีที่สิ้นสุด