เหตุให้เกิดกุศล ด้วยสามารถแห่งการผูกใจไว้คือพิจารณาโดยแยบคาย

ประการที่ ๔ คือ ด้วยสามารถแห่งการผูกใจไว้ คือ ด้วยการพิจารณาโดยแยบคาย

ซึ่งทุกท่านจะเห็นได้ว่า สภาพธรรมทั้งหลายเป็นอนัตตาจริงๆ รู้ทั้งรู้ว่า กุศลดีกว่าอกุศล แต่ขณะใดที่อกุศลจิตเกิด ขณะนั้นทราบว่า เพราะไม่พิจารณาโดยแยบคาย อกุศลจิตจึงเกิด เมื่อรู้อย่างนี้แล้ว ก็ยังอยากที่ว่า ทำอย่างไรจึงจะพิจารณาโดยแยบคาย ซึ่งก็ต้องฝืนอัธยาศัยที่สะสมมาไม่ได้เพราะสภาพธรรมทั้งหลายเป็นอนัตตา เวลาที่อกุศลจิตเกิด รู้ว่า อโยนิโสมนสิการ ขาดการพิจารณาโดยแยบคาย แต่ทำอย่างไรจึงจะพิจารณาโดยแยบคายได้ เป็นอนัตตาอีกนะคะ เพราะว่าสำหรับท่านที่พิจารณาได้ มีโยนิโสมนสิการแล้ว ก็ยังห่วงคนอื่นอีกว่า ทำไมคนนั้นถึงไม่สามารถที่จะพิจารณาโดยแยบคายได้ เพราะว่าแต่ละคนก็ต่างกัน ไม่เหมือนกัน ซึ่งการที่บุคคลใดสามารถที่จะพิจารณาโดยแยบคาย ย่อมต้องเป็นไปได้ด้วยอุปนิสสยปัจจัยที่มีกำลังต้องมีปัจจัยแม้จะพิจารณาที่จะแยบคาย หรือไม่แยบคาย ไม่ใช่ว่า เมื่ออยากจะให้พิจารณาโดยแยบคายขณะใด ก็เกิดการพิจารณาโดยแยบคายถูกต้องในขณะนั้น แต่ต้องอาศัยปัจจัย คือ “ปฏิรูปเทสวาส” อยู่ในประเทศอันสมควร คือ มีสัปบุรุษ มีผู้ที่มีความเห็นถูก มีความเข้าใจถูก มีการปฏิบัติถูกในธรรม “สัปปุปริสูปนิสสย” ได้คบหาสมาคมกับสัปบุรุษ “สัทธัมมัสสวนะ” ได้ฟังธรรมของสัปบุรุษ “ปุพเพกตปุญญตา” ได้สั่งสมบุญมาแล้วแต่ปางก่อน เพราะเหตุว่าบางท่านก็ฟัง ทั้งๆที่ฟังด้วยกัน ความเข้าใจก็ต่างกัน แล้วกุศลจิตที่จะเกิดหรือไม่เกิด ก็ย่อมต่างกันตามการสะสมในปางก่อนที่ได้ผ่านมาแล้วในสังสารวัฏฏ์

นี่เป็นเหตุที่จะให้เกิดโยนิโสมนสิการ เพราะฉะนั้น สำหรับอโยนิโสมนสิการ เวลาที่อกุศลจิตจะเกิด ก็ต้องเป็นไปตามปัจจัยที่ตรงกันข้าม คือ อปฏิรูปเทสวาส ไม่ได้อยู่ในประเทศที่มีสัปบุรุษ ประการหนึ่ง อสัปปุริสสูปนิสสย ไม่ได้คบหาสมาคมกับสัปบุรุษ ประการหนึ่ง อสัทธัมมัสสวนะ ไม่ได้ฟังธรรมของสัปบุรุษ ประการหนึ่ง ปุพเพอกตปุญญตา ไม่ได้สะสมบุญมาแล้วแต่ปางก่อน ประการหนึ่ง

เพราะฉะนั้นทุกท่านก็พิจารณาได้ว่า วันหนึ่งๆ ที่อกุศลจิตเกิดมาก เป็นเพราะเหตุใด ขณะนี้ท่านผู้ฟังอยู่ในประเทศที่สมควร คือ มีโอกาสที่จะได้รับฟังพระธรรม เพราะฉะนั้นเวลาที่อกุศลจิตเกิด ก็ย่อมหมายความว่า การฟังธรรมนั้นยังไม่พอ หรือว่ายังไม่ได้สะสมบุญในอดีตมาพร้อมและพอที่จะให้กุศลจิตเกิดบ่อยๆ แต่นั่นไม่ใช่เรื่องที่จะท้อถอย แต่เป็นเรื่องที่เมื่อรู้เหตุผลแล้ว ก็สะสมเหตุที่จะให้เกิดผลที่จะทำให้กุศลจิตเกิดได้บ่อยๆ