โสภณจิต หมายถึง จิตที่มีเจตสิกที่ดีงามเกิดร่วมด้วย
ท่านอาจารย์ กุศลจิต กับ โสภณจิต โดยชื่อต่างกัน ความหมายก็ต้องต่างกันด้วย "โสภณ" หมายความถึงจิตที่ดีงาม ซึ่งมีโสภณเจตสิกเป็นเจตสิกที่ดีงามเกิดร่วมด้วย ไม่เจาะจงชาติเลย เพราะกล่าวว่าโสภณจิต เมื่อกล่าวถึงโสภณจิตก็คือจิตที่มีเจตสิกที่ดีงามเกิดร่วมด้วยเท่านั้น แต่เมื่อกล่าวถึงชาติของจิต กุศลจิตเป็นชาติกุศล เพราะเหตุว่ามีโสภณเจตสิกเกิดร่วมด้วย ถ้าไม่มีโสภณเจตสิกเกิดร่วมด้วยเป็นกุศลไม่ได้เลย โสภณที่งาม เป็นกุศลก็ต้องงามแน่ อกุศลจิตเป็นโสภณจิตหรือไม่ ไม่ใช่ เพราะฉะนั้นอกุศลจิตเป็นอโสภณจิต สำหรับกุศลจิตที่เป็นอโสภณที่ไม่งาม มีไหม ไม่มี เมื่อเป็นกุศลจิตแล้วก็ต้องมีโสภณเจตสิกเกิดร่วมด้วย
เมื่อใช้คำว่าโสภณที่งามแล้วไม่ได้เจาะจงชาติ เพราะฉะนั้นจึงมีทั้งโสภณจิตที่เป็นกุศล ที่เป็นวิบาก ที่เป็นกิริยา แต่เป็นอกุศลไม่ได้ และสำหรับกุศลก็ต้องมีโสภณเจตสิกเกิดร่วมด้วยเป็นโสภณที่เป็นเหตุที่จะให้เกิดผล นี่คือความต่างกัน เป็นสภาพของจิตที่เป็นกุศลที่เป็นเหตุที่จะให้เกิดผล ซึ่งกุศลจิตที่เป็นเหตุให้เกิดผลจะให้ผล ๓ อย่าง คือ ให้ผลเป็นวิบากที่เป็นโสภณ กับ วิบากที่ไม่มีโสภณเจตสิกเกิดร่วมด้วย อเหตุกะ ๑๘ ก็จะมีกุศลวิบากเป็นผลของกุศลกรรม แต่กุศลกรรมก็ให้ผลต่างกันเป็น ๒ อย่าง คือให้ผลเป็นอเหตุกะไม่มีเหตุที่ดีหรือไม่ดีเกิดร่วมด้วยเลย และไม่มีโสภณเจตสิกเกิดร่วมด้วย แต่ก็ยังให้ผลเป็นกุศลวิบากที่เป็นโสภณด้วย นี่เป็นความต่างกัน
สำหรับอกุศลกรรมที่ทำแล้วจะให้ผลเป็นอกุศลวิบากเท่านั้น จะไม่สามารถให้ผลเป็นโสภณได้เลย แต่สำหรับกุศลกรรมให้ผลเป็นอโสภณวิบาก และโสภณวิบาก คงแปลกใจการให้ผลเป็นอโสภณวิบาก คิดออกไหม กุศลกรรมให้ผลเป็นอโสภณวิบาก คือให้ผลเป็นกุศลวิบากอเหตุกะซึ่งไม่มีโสภณเจตสิกเกิดร่วมด้วย
อโสภณจิตมี ๓๐ ดวง คือ อกุศลจิต ๑๒ เป็นอโสภณ และ อเหตุกะ ๑๘ เป็นอโสภณ จิตทั้ง ๓๐ ประเภทนี้ไม่มีโสภณเจตสิกเกิดร่วมด้วย นี่ก็เป็นความต่างกัน ซึ่งถ้ามีความเข้าใจชัดเจนว่า โสภณ เป็นได้ทั้งกุศล วิบาก กิริยา และสำหรับกุศล ก็เป็นโสภณชาติที่เป็นเหตุให้เกิดวิบาก แต่ไม่ใช่วิบาก ไม่ใช่กิริยา
ที่มา ...