วาระ - วิถีจิต

“วาระ” ส่วนมากเราจะใช้ความหมายเกี่ยวกับเวลา หรือโอกาส วาระพิเศษ วาระนี้หรือวาระนั้น แต่วาระของวิถีจิต คือ จิตจะแบ่งออกได้เป็น ๒ ประเภทใหญ่ๆ ถ้าจิตที่รู้อารมณ์ทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจ เราใช้คำว่า “วิถีจิต” คือ จิตที่จะต้องอาศัยทวารหนึ่งทวารใด หรือทางหนึ่งทางใดเกิดขึ้น เช่น ทางตาในขณะนี้ที่จิตกำลังเห็น ถ้าไม่มีตา จะไม่มีจิตเห็นเลย แต่เราคิดว่า จิตเห็นนี่ขณะเดียว แต่พระธรรมที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงตั้งแต่เริ่มที่สีกระทบจักขุปสาท แล้วกระทบจิต

นี่แสดงให้เห็นว่า ขณะนั้นยังไม่มีการเห็น แสดงให้เห็นจริงๆ ว่า กว่าจะมีการเห็นที่กำลังเห็นเดี๋ยวนี้จะต้องมีจิตเกิดทางนั้นกี่ครั้ง กี่ขณะ ซึ่งตลอดทั้งหมดที่กำลังเห็นนี้ ชื่อว่า วาระหนึ่งที่รู้สีที่ปรากฏทางตา

ถ้าเป็นทางหู เวลาที่เสียงกระทบกับโสตปสาท คือ กระทบตัวหู ซึ่งเป็นรูปที่สามารถกระทบเสียงได้ ขณะนั้นพระผู้มีพระภาคจะทรงแสดงความละเอียดตั้งแต่เสียงกระทบกับหู กระทบกับจิต ซึ่งยังไม่ทันได้ยินเสียง แต่ต้องมีจิตเกิดก่อนเสียงกระทบหู อย่างเวลานี้เงียบ มีจิตเกิดดับ แล้วก็มีเสียงกระทบหู

เพราะฉะนั้นเวลาที่เสียงกระทบหู จิตจะอาศัยหูเป็นทางที่จะรู้เสียง ตลอดเวลาที่จิตเกิดดับโดยอาศัยหูเป็นทางรู้เสียง เสียงหนึ่งมีอายุ ๑๗ ขณะของจิต จิตที่เกิดดับรู้เสียง โดยอาศัยหูตลอดเวลานั้นกี่ขณะก็ตาม ชื่อว่า “วาระหนึ่งๆ ” ซึ่งมีการรู้อารมณ์ทางหู หรือว่าทางตา ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจ ก็โดยนัยเดียวกัน