บัญญัติคิดนึกถึงสิ่งที่มีจริง,

ผู้ฟัง สรุปว่า ธรรมมี ๒ อย่าง คือ ปรมัตถธรรม ซึ่งเป็นของที่มีจริง และบัญญัติธรรม เป็นของที่ไม่มีจริง ใช่ไหมคะ บัญญัติธรรมเกิดจากคิดนึก

ท่านอาจารย์ เกิดจากความจำ เป็นความคิดนึก หลังจากเห็น แล้ว ได้ยิน แล้ว

เมื่อคืนนี้ใครฝันบ้างคะ ไม่ได้ตั้งใจเลยที่จะฝันเมื่อคืนนี้ แต่พอนอนหลับ บางคนก็ฝันทุกคืน อย่างดิฉันฝันทุกคืน ไม่มีคืนไหนเลยซึ่งไม่ฝัน ให้ทราบว่า ในขณะที่ฝันเป็นจิตที่คิดนึก เพราะเหตุว่าไม่ได้เห็นจริงๆ ไม่ได้ยินจริงๆ แต่จำสิ่งที่เห็นทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ตั้งแต่เกิดจนตาย เพราะอาจจะไปฝันเรื่องไหนก็ได้ทั้งนั้น เพราะเหตุว่าเราไม่รู้ว่า เราจำอะไรไว้มากมายแค่ไหน เพราะฉะนั้นเวลาที่แม้เราไม่ต้องการจะคิดอย่างนั้น แต่ความทรงจำทั้งหมดที่ปรุงแต่ง ก็ทำให้จิตคิดเป็นเรื่องราวของความฝันขึ้น

เพราะฉะนั้นจะเห็นได้ว่า ในขณะที่ฝันกับขณะที่ตื่น ไม่เหมือนกันเลย เพราะว่าตอนตื่นเห็นจริงๆ แต่ถ้าคืนนี้ใครจะไปฝันต่อว่า กำลังอยู่ในห้องนี้ ก็ไม่ใช่เห็น เป็นแต่เพียงความทรงจำที่จำไว้จากสิ่งที่เคยเห็น แล้วก็นึกขึ้นมา นึกถึงเพื่อนคนไหนก็ได้เวลานี้ นึกถึงชื่อเพื่อนก็ได้ แต่ให้ทราบว่า เป็นเพียงนึก เป็นเพียงคำ ไม่ใช่มีเพื่อนฝูงจริงๆ ที่กำลังเห็น

นี่แสดงให้เห็นว่า จิตของเรามีการรู้สิ่งที่ปรากฏทางตา คือ กำลังเห็น รู้สิ่งที่ปรากฏทางหู คือ กำลังได้ยิน รู้กลิ่น สิ่งที่ปรากฏทางจมูก รู้รส คือ สิ่งที่ปรากฏทางลิ้น รู้เย็นร้อน อ่อนแข็งที่ปรากฏทางกาย แล้วก็มีการคิดนึกทางใจถึงสิ่งต่างๆ ที่เห็นทางตา หู จมูก ลิ้น กาย