แนวทางเจริญวิปัสสนา เล่ม ๑๙ ตอนที่ ๑๘๑ – ๑๙๐

จะเห็นได้ว่า ถึงแม้จะละเอียดสลับซับซ้อน ลึกซึ้งอย่างไร ก็มีหนทางรู้ชัดโลกในวินัยของพระอริยเจ้า และดับกิเลสอย่างละเอียดที่สุดได้ เมื่อดับกามราคะเป็น พระอนาคามีบุคคลแล้ว จะไม่กลับมาสู่ความเป็นอย่างนี้อีก คือ ไม่กลับมาสู่กามโลก ไม่กลับมาเป็นมนุษย์ เป็นเทวดาในสวรรค์ที่เป็นกามาวจรภูมิ พ้นไปจากโลกของกาม คือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ แต่ถ้ายังไม่ดับหมดเป็นสมุจเฉท ไปพรหมโลกแล้วก็กลับมา เจริญฌานอีก และก็ไปอีก กลับมาอีก ซึ่งไม่มีใครทราบได้ว่า เคยกลับไปกลับมากี่ครั้งแล้ว

เพราะฉะนั้น การเจริญสติปัฏฐานละเอียดจริงๆ อย่าคิดว่าง่ายๆ หรือว่ารู้ทางเดียวก็จะเป็นพระอริยเจ้าได้ โดยเว้นทางตาไม่ต้องรู้ ทางหูไม่ต้องรู้ ทางจมูกไม่ต้องรู้ ทางลิ้นไม่ต้องรู้ ทางกายไม่ต้องรู้ แต่หลงไปคิดว่ารู้แล้ว พ้นแล้ว จึงควรที่จะเจริญสติเนืองๆ บ่อยๆ ระลึกรู้ลักษณะของนามและรูปที่ปรากฏตามปกติ เพื่อที่จะได้รู้ชัดตามความเป็นจริงของตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ ถ้าข้ามไป ไม่ระลึกทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจตามปกติ ตามความเป็นจริง ก็ไม่ใช่ความรู้จริง เพราะไม่รู้สิ่งที่เกิดปรากฏตามปกติ ตามความเป็นจริง