แนวทางเจริญวิปัสสนา ตอนที่ 1308

ที่ห้องประชุมตึกสภาการศึกษา มหามกุฏราชวิทยาลัย

วันอาทิตย์ที่ ๑๕ เมษายน ๒๕๒๗

สัมปฏิจฉันนจิตซึ่งเกิดต่อจากจักขุวิญญาณ มีเจตสิกเกิดร่วมด้วยมากกว่า ๗ คือ มีเจตสิกเกิดร่วมด้วย ๑๐ ดวง และสันตีรณจิตซึ่งเกิดต่อจากสัมปฏิจฉันนจิตก็มีเจตสิกเกิดร่วมด้วยเพียง ๑๐ ดวง คือ นอกจากสัพพจิตตสาธารณเจตสิกแล้ว ก็มี วิตกเจตสิก วิจารเจตสิก และอธิโมกขเจตสิกเกิดร่วมด้วย

ปัญจทวาราวัชชนจิตซึ่งเกิดก่อนจักขุวิญญาณก็มีเจตสิกเกิดร่วมด้วย ๑๐ ดวง เช่นเดียวกับสัมปฏิจฉันนจิตและสันตีรณจิต แต่มโนทวาราวัชชนจิตมีเจตสิกเกิดร่วมด้วยถึง ๑๑ ดวง มากกว่าปัญจทวาราวัชชนะ สัมปฏิจฉันนะ สันตีรณะ เพราะต้องมี วิริยเจตสิกเกิดร่วมด้วย

ปฏิสนธิจิตดับไป ภวังคจิตเกิดดับสืบต่อ วิถีจิตแรกเป็นมโนทวาราวัชชนจิต ไม่ได้อาศัยตา หู จมูก ลิ้น กาย แต่จะมีการรู้สึกตัว รู้อารมณ์ เพราะฉะนั้น จิตที่เป็นมโนทวาราวัชชนจิตจึงต้องมีวิริยเจตสิกเกิดร่วมด้วย

สำหรับปัญจทวาราวัชชนจิต ไม่ต้องมีวิริยเจตสิกเกิดร่วมด้วย เพราะจักขุปสาทกระทบกับรูปารมณ์ ปัญจทวาราวัชชนจิตเกิดขึ้นเพราะการกระทบของจักขุปสาทและ รูปารมณ์เป็นปัจจัย เพราะฉะนั้น ปัญจทวาราวัชชนจิตไม่ต้องมีวิริยเจตสิกเกิดร่วมด้วย แต่เวลาใดก็ตามที่ไม่เห็น ไม่ได้ยิน ไม่ได้กลิ่น ไม่ลิ้มรส ไม่ได้รู้สิ่งที่กระทบสัมผัส การคิดนึกก่อนที่กุศลจิตและอกุศลจิตจะเกิด อย่าลืม วิถีจิตแรกทางมโนทวาร คือ มโนทวาราวัชชนจิต ควรจะมีวิริยเจตสิกเกิดร่วมด้วยไหม ในการที่จะคิดถึงอารมณ์แต่ละอย่าง

เพราะฉะนั้น มโนทวาราวัชชนจิตจึงมีเจตสิกเกิดร่วมด้วย ๑๑ ดวง คือ นอกจากสัพพจิตตสาธารณเจตสิกแล้ว ก็มีวิตกเจตสิก วิจารเจตสิก อธิโมกขเจตสิก และวิริยเจตสิก

สำหรับอเหตุกจิตที่มีเจตสิกเกิดร่วมมากที่สุด คือ ๑๒ ดวง ได้แก่ หสิตุปปาทจิต ซึ่งเป็นจิตที่ทำให้เกิดการแย้มหรือการยิ้มของพระอรหันต์

อเหตุกจิตทั้งหมดมี ๑๘ ดวง ท่านผู้ฟังมีอเหตุกจิตกี่ดวง

มี ๑๗ ดวง อย่าลืม เดี๋ยวจะคิดว่ามีอเหตุกจิตทั้ง ๑๘ ดวง ซึ่งคนที่มีครบ ๑๘ ดวง คือ ผู้ที่เป็นพระอรหันต์ นอกจากนั้นมีอเหตุกจิตเพียง ๑๗ ดวง เพราะไม่มี หสิตุปปาทจิต

จิตที่มีกำลังทำให้เกิดการแย้มหรือการยิ้มของพระอรหันต์ ต้องเกิดร่วมกับโสมนัสเวทนา เพราะฉะนั้น หสิตุปปาทจิตต้องประกอบด้วยปีติเจตสิกด้วย ทำให้ หสิตุปปาทจิตเป็นอเหตุกจิตที่มีเจตสิกเกิดร่วมด้วยมากที่สุด คือ ๑๒ ดวง

ผู้ที่สนใจเรื่องเจตสิก จะศึกษาได้จากอัฏฐสาลินี อรรถกถา ธรรมมสังคณีปกรณ์ หรือในอภิธัมมัตถสังคหะ และควรทราบถึงเหตุผลประกอบด้วยเพื่อจะได้ไม่ลืม

สำหรับมโนทวาราวัชชนจิตเป็นจิตที่รู้อารมณ์ได้ทุกอย่าง เพราะสามารถรู้อารมณ์ได้ทั้ง ๖ ทวาร ใน อัฏฐสาลินี จิตตุปปาทกัณฑ์ พรรณนาอัพยากฤต อันเป็นกิริยา อธิบายมโนวิญญาณธาตุที่เกิดกับอุเบกขา ซึ่งเป็นข้อความโดยตรงจากอัฏฐสาลินี ที่ทำให้ท่านผู้ฟังต้องคิด เพราะไม่ได้บอกตรงๆ ว่า กำลังจะพูดเรื่อง มโนทวาราวัชชนจิต แต่ใช้คำว่า พรรณนาอัพยากฤตอันเป็นกิริยา

ซึ่งอัพยากตธรรม ได้แก่ วิบากจิต กิริยาจิต และรูป

คำว่า อัพยากตะ หมายความถึงธรรมใดๆ ทั้งหมดที่ไม่ใช่กุศลและอกุศล ซึ่งวิบากจิตไม่ใช่กุศล ไม่ใช่อกุศล กิริยาจิตไม่ใช่กุศล ไม่ใช่อกุศล รูปไม่ใช่กุศล ไม่ใช่อกุศล เพราะฉะนั้น วิบากจิต กิริยาจิต และรูปเป็นอัพยากตธรรม ซึ่งในบางแห่งใช้คำว่า อัพยากฤต

อัฏฐสาลินี จิตตุปปาทกัณฑ์ พรรณนาอัพยากฤต กล่าวรวม ยังไม่แยกประเภทว่า อัพยากฤตเป็นวิบากจิต เป็นกิริยาจิต หรือเป็นรูป แต่ใช้คำว่า พรรณนาอัพยากฤต แต่ข้อความต่อไปบอกว่า อันเป็นกิริยา เพราะฉะนั้น ต้องไม่ใช่รูป ข้อความต่อไป อธิบายมโนวิญญาณธาตุที่เกิดกับอุเบกขา ก็ต้องคิด อะไรเป็น มโนวิญญาณธาตุที่เกิดกับอุเบกขา ก็คือ มโนทวาราวัชชนจิต

ข้อ ๕๗๔ อธิบายว่า

จิตดวงนี้เกิดกับสัตว์ที่มีจิตทุกจำพวกในไตรภพ และเมื่อเกิดขึ้นย่อมเป็นโวฏฐัพพนะทางปัญจทวาร เป็นอาวัชชนะทางมโนทวาร

จิตดวงนี้ชื่อว่าใหญ่ ดุจช้างใหญ่ ฉะนั้น ชื่อว่าธรรมชาติที่มิใช่อารมณ์ ย่อมไม่มีแก่จิตดวงนี้

หมายความว่า มีอารมณ์ได้ทุกอย่าง ไม่เว้นเลย

ข้อความต่อไป

เมื่อถามว่า จิตที่มิใช่สัพพัญญุตญาณ ที่ชื่อว่ามีคติดังสัพพัญญุตญาณ ได้แก่จิตดวงไหน ก็พึงตอบได้ว่า ได้แก่จิตดวงนี้ คือ มโนทวาราวัชชนจิต

แสดงให้เห็นว่า ไม่เว้นเลย เพราะเป็นวิถีจิตแรกที่เกิดทางมโนทวาร ไม่ว่าจะเกิดในภูมิไหนทั้งสิ้น เพราะฉะนั้น ข้อความในอรรถกถาจึงมีว่า จิตดวงนี้เกิดกับสัตว์ที่มีจิตทุกจำพวกในไตรภพ คือ ไม่ว่าจะเป็นกามภูมิ รูปภูมิ หรืออรูปภูมิ ก็มี มโนทวาราวัชชนจิตเกิด

และเมื่อเกิดขึ้นย่อมเป็นโวฏฐัพพนะทางปัญจทวาร เป็นอาวัชชนะทาง มโนทวาร จิตดวงนี้ชื่อว่าใหญ่ ดุจช้างใหญ่ ฉะนั้น ใหญ่จริงๆ เพราะไม่มีอารมณ์อะไรที่มโนทวาราวัชชนจิตไม่รู้ หรือว่าไม่เป็นอารมณ์ของมโนทวาราวัชชนจิต

นิพพานเป็นอารมณ์ของมโนทวาราวัชชนจิตได้ไหม สูงสุด เป็นโลกุตตรธรรม เป็นธรรมที่ดับกิเลสได้ ธรรมอื่นไม่สามารถจะดับกิเลสได้เลยนอกจากพระนิพพานเท่านั้น เพราะฉะนั้น มโนทวาราวัชชนจิตมีนิพพานเป็นอารมณ์ได้ไหม เหตุผลต้องเป็นเหตุผล ได้หรือไม่ได้ มโนทวาราวัชชนจิตมีนิพพานเป็นอารมณ์ได้ไหม ถ้าไม่ได้ ข้อความในอรรถสาลินีจะไม่มีว่า ชื่อว่าธรรมชาติที่มิใช่อารมณ์ ย่อมไม่มีแก่จิตดวงนี้

คือ ธรรมชาติใดที่เป็นอารมณ์ต้องมีแก่จิตดวงนี้ หมายความว่า จิตดวงนี้สามารถที่จะรู้อารมณ์ได้ทุกอารมณ์ เวลาที่โสตาปัตติมรรคจิตเกิด ดับไป โสตาปัตติผลจิตเกิดต่อ ดับไป ภวังคจิตเกิดคั่น มโนทวารวิถีจิตเกิด โดย มโนทวาราวัชชนจิตต้องเป็นวิถีจิตแรกทุกครั้งที่เป็นมโนทวารวิถี ซึ่งผู้ที่เป็น พระอริยบุคคลจะมีการพิจารณามรรคจิตวาระหนึ่ง ผลจิตวาระหนึ่ง แสดงให้เห็นว่า แม้โสตาปัตติมรรคจิตมีนิพพานเป็นอารมณ์ ก็ต่างกับโสตาปัตติผลจิตซึ่งมีนิพพานเป็นอารมณ์ เพราะฉะนั้น ปัจจเวกขณวิถีต้องเกิดกับพระอริยบุคคลทุกประเภท เมื่อ มรรควิถีเกิดและดับไปแล้ว

สำหรับมรรควิถี คือ เมื่อได้อบรมเจริญสติปัฏฐาน และวิปัสสนาญาณเกิดสมบูรณ์ตามลำดับขั้นจนถึงวิถีที่บุคคลนั้นจะเป็นพระอริยบุคคล คือ สามารถที่จะดับกิเลสได้เป็นสมุจเฉท ซึ่งต้องเป็นทางมโนทวารวิถี โดยมโนทวาราวัชชนจิตเกิดและ ดับไป มหากุศลญาณสัมปยุตต์เกิดทำกิจบริกรรม ๑ ขณะ ทำกิจอุปจาระ ๑ ขณะ ทำกิจอนุโลม ๑ ขณะ ทำกิจโคตรภู ๑ ขณะ ต่อจากนั้นจะเป็นมรรควิถี คือ โสตาปัตติมรรคจิตเกิดขึ้น ๑ ขณะ ดับไป โสตาปัตติผลจิตเกิดต่อ ซึ่งโสตาปัตติผลจิตจะเกิด ๒ ขณะ หรือ ๓ ขณะ แล้วแต่ว่าจะมีบริกรรม อุปจาระ อนุโลม โคตรภู หรือจะมีแต่อุปจาระ อนุโลม โคตรภู โดยไม่มีบริกรรม หมายความว่า ผู้ที่รู้นิพพานเร็ว จะไม่มีขณะที่เป็นบริกรรม แต่จะเพิ่มผลจิตเป็น ๓ ขณะ สำหรับผู้ที่รู้ช้าจะมี มหากุศลจิตญาณสัมปยุตต์ที่เป็นบริกรรมด้วย อุปจาระด้วย อนุโลมด้วย โคตรภูด้วย ก่อนที่จะถึงมรรคจิต และผลจิตจะเกิดเพียง ๒ ขณะ

ก็เป็นเรื่องของมรรควิถี ซึ่งที่จริงแล้วยังไม่ควรจะกล่าวถึง แต่ให้ทราบว่า สำหรับพระอริยบุคคลทุกประเภท เมื่อโสตาปัตติผลจิตดับแล้ว เป็นภวังค์แล้ว จะต้องพิจารณาโลกุตตรธรรมที่เพิ่งเกิดและดับไป โดยพิจารณามรรคจิตวาระหนึ่ง พิจารณาผลจิตวาระหนึ่ง พิจารณานิพพานวาระหนึ่ง และพิจารณากิเลสที่ดับแล้ววาระหนึ่ง พิจารณากิเลสที่ยังเหลืออีกวาระหนึ่ง

เพราะฉะนั้น มโนทวาราวัชชนจิตจะมีนิพพานเป็นอารมณ์ได้ไหม หลังจากที่มรรควิถีดับไปแล้ว

มโนทวาราวัชชนจิตเป็นจิตที่มีอารมณ์ได้ทุกอย่าง แม้นิพพาน หรือ โลกุตตรธรรม ซึ่งข้อความใน อัฏฐสาลินี อรรถกถากัณฑ์ มีข้อความว่า

ในขณะที่มโนทวาราวัชชนจิตมีโลกุตตรธรรมเป็นอารมณ์ เพราะสภาพที่ตนเป็นอเหตุกะ เพราะความที่ตนเป็นธรรมชาติเลว (เพราะเหตุว่าเป็นกามภูมิ) เพราะความที่ตนเซ่อ

อุปมาเหมือนอย่างพระราชาที่ชาวโลกทั้งมวลพากันเคารพ แต่เด็กรับใช้ ค่อมเตี้ยเป็นต้น ผู้เป็นผู้รับใช้ของพระองค์ ก็ไม่ได้เคารพยิ่งเหมือนอย่างคนผู้เป็นบัณฑิต เพราะเหตุที่ตนเป็นคนโง่เขลา ข้อนี้ฉันใด แม้จิตดวงนั้นก็ฉันนั้น ย่อมไม่กระทำโลกุตตรธรรมให้หนักหน่วง เพราะความที่ตนเป็นอเหตุกะ เพราะความที่ตนเลว เพราะความที่ตนเซ่อ

มโนทวาราวัชชนจิต ก็ยังคงเป็นมโนทวาราวัชชนจิต แม้ว่ามีนิพพานเป็นอารมณ์ มโนทวาราวัชชนจิตก็ไม่ใช่โลกุตตรจิต เป็นสภาพที่ต่างกัน เพราะว่า มโนทวาราวัชชนจิตเป็นอเหตุกจิต

ต่อไปนี้คงไม่ลืมมโนทวาราวัชชนจิต ถ้าได้ยินชื่อนี้ ทราบได้ทันทีว่า เป็นจิตที่เป็นอเหตุกกิริยาจิต ๑ ดวง ในอเหตุกกิริยาจิต ๓ ดวง ทำอาวัชชนกิจทางมโนทวาร ทำโวฏฐัพพนกิจทางปัญจทวาร สามารถรู้อารมณ์ได้ทุกอย่าง และเป็นวิถีจิตดวงแรกที่เกิดในภพหนึ่งชาติหนึ่งต่อจากปฏิสนธิและภวังค์

ถ. ในขณะที่ได้ยิน หูทั้งสองข้างได้ยินทีละข้าง หรือได้ยินพร้อมกัน

สุ. พร้อมกันไม่ได้

ถ. หมายความว่า ต้องได้ยินทีละข้าง ใช่ไหม

สุ. เพราะว่ารูปเกิดดับตามอายุของจิต ซึ่งทยอยกันเกิดและทยอยกันดับ ทำไมจะให้ได้ยินทั้ง ๒ ข้าง อยู่ตั้งห่างกัน

ถ. และทางตา

สุ. ทางตาก็เหมือนกัน จักขุปสาททยอยกันเกิด ทยอยกันดับ และมีอายุเท่ากับการเกิดดับของจิต ๑๗ ขณะ

ถ. หมายความว่า เห็นทั้ง ๒ ข้าง พร้อมๆ กัน ใช่ไหม

สุ. ไม่ได้

ถ. ทีละหนึ่งข้าง ใช่ไหม

สุ. ใช่ จักขุวิญญาณเกิดที่จักขุปสาท จักขุวิญญาณ ๑ ดวง จะเกิดที่ จักขุปสาทกี่จักขุปสาท

ถ. ๑ จักขุปสาท

สุ. ก็ต้องเกิดที่ ๑ จักขุปสาทเท่านั้น

ถ. หมายความว่า เห็นทีละข้าง ใช่ไหม

สุ. เร็วจนกระทั่งเหมือนกับพร้อมกัน ทั้งได้ยินและเห็นด้วย เพราะฉะนั้น คนที่มีตาข้างเดียว หายสงสัยไหมว่า จักขุวิญญาณของเขาจะเกิดทีละข้างอย่างไร ในเมื่อเขามีจักขุปสาทข้างเดียว ก็ไม่สงสัย แต่ ๒ ข้างสงสัย

ข้างเดียวก็ยังเป็นปัจจัยให้จักขุวิญญาณเกิดที่จักขุปสาทนั้นและก็ดับเร็วมาก ทั้งจักขุปสาทด้วย และจักขุวิญญาณยิ่งดับเร็วกว่าจักขุปสาท เพราะจักขุปสาท ๑ รูป มีอายุเท่ากับการเกิดดับของจิต ๑๗ ขณะ

ถ. มโนทวารวิถีแรกต้องเป็นโลภะเท่านั้นหรือ

สุ. ใช่ ใครจะทราบหรือไม่ทราบก็ตาม เมื่อมโนทวาราวัชชนจิตซึ่งเป็น วิถีจิตขณะแรกเกิดและดับไปแล้ว วิถีจิตต่อไป คือ โลภมูลจิต ทำชวนกิจสืบต่อจากมโนทวาราวัชชนจิตทันที ไม่ว่าจะเป็นในนรก ในมนุษย์ ในสวรรค์ ในรูปพรหมภูมิ หรือในอรูปพรหมภูมิก็ตาม ยังไม่ทันจะได้รับความเจ็บปวดทรมานเลยในนรก เมื่อ มโนทวาราวัชชนจิตเกิดและดับไป โลภมูลจิตต้องเกิดสืบต่อทันที โดย ปกตูปนิสสยปัจจัย

อกุศลที่สะสมมาในวันหนึ่งๆ ในชาติหนึ่งๆ ที่ผ่านไปแล้วไม่นับก็ได้ เฉพาะ ในชาตินี้ โลภะมากไหม และโลภะมากๆ ที่เก็บสะสมไว้ทุกๆ วัน ทั้งทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจ จะให้ไปทิ้งที่ไหน ก็ยังเก็บสะสมสืบต่อ เพราะฉะนั้น จึงต้องเป็นปัจจัยที่มีกำลังแรงที่เมื่อมโนทวาราวัชชนจิตดับ โลภมูลจิตเป็นชวนวิถีจิตที่ ๒ เกิดดับสืบต่อ ๗ ขณะ ทุกภพทุกชาติ ไม่ว่าจะเกิดที่ไหนทั้งสิ้น

ถ. มโนทวาราวัชชนจิตต้องอาศัยทวาร ใช่ไหม

สุ. ใช่

ถ. ไม่อย่างนั้น รู้อารมณ์ไม่ได้

สุ. ถูกต้อง

ถ. ผู้ที่ได้หูทิพย์ ตาทิพย์ ไม่ต้องอาศัยทวารไม่ใช่หรือ

สุ. ต้องอาศัยมโนทวาร จิตใดที่ไม่ใช่ปฏิสนธิจิต ภวังคจิต จุติจิต ต้องอาศัยทวาร หูทิพย์ ตาทิพย์ คือ การเห็น การได้ยิน ทางมโนทวารนั่นเอง

ถ. อสัญญสัตตาพรหมมีมโนทวารไหม

สุ. ไม่มี เพราะอสัญญสัตตาพรหมเป็นรูปปฏิสนธิอย่างเดียว ไม่มีนามขันธ์ ไม่มีจิต ไม่มีเจตสิก ไม่มีสักทวารหนึ่งทวารใด ไม่มีทั้ง ๖ ทวาร ไม่ใช่ไม่มีเฉพาะ มโนทวาร แต่ไม่มีทั้งจักขุปสาท โสตปสาท ฆานปสาท ชิวหาปสาท กายปสาท ไม่มีจิต ไม่มีเจตสิก มีแต่รูปปฏิสนธิ ไม่รู้อารมณ์ ตราบเท่าที่กำลังเป็น อสัญญสัตตาพรหม เพราะเห็นโทษของนามธรรมจึงสามารถละคลายความพอใจ ในการเห็น ในการได้ยิน ในการได้กลิ่น เป็นต้น แต่ไม่สามารถดับกิเลส ไม่มีการเกิดอีกอย่างพระอรหันต์ จึงมีปัจจัยทำให้รูปปฏิสนธิ โดยนามไม่ปฏิสนธิเลย

ถ. อเหตุกกิริยา ๓ ดวง หสิตุปปาทจิตเป็นผลของพระอรหันต์ที่ยิ้มหรือแย้ม อีก ๒ ดวงมาจากไหน

สุ. กิริยาจิตไม่ใช่วิบากจิต ไม่ใช่กุศลจิต ไม่ใช่อกุศลจิต เพราะฉะนั้น มโนทวาราวัชชนจิตไม่ใช่วิบาก ปัญจทวาราวัชชนจิตไม่ใช่วิบาก หสิตุปปาทจิตไม่ใช่วิบาก และไม่ใช่กุศล ไม่ใช่อกุศลด้วย จึงเป็นกิริยาจิต

ถ. กิริยาจิตของพระอรหันต์ มีพระอรหันต์เป็นปัจจัยจึงเกิดได้ แต่ทำไม อเหตุกกิริยา ไม่มีต้นสายปลายเหตุ เกิดมาลอยๆ หรือ ไม่เข้าใจ

สุ. ปัญจทวาราวัชชนจิตเป็นอเหตุกกิริยาจิต เกิดเพราะอารมณ์กระทบกับปัญจทวาร เช่น เสียงกระทบกับโสตทวาร

ถ. กระทำกิจเฉยๆ

สุ. เกิดขึ้นกระทำกิจ เพราะไม่ว่าจะเป็นอิฏฐารมณ์หรืออนิฏฐารมณ์ ปัญจทวาราวัชชนจิตก็รู้ว่าอารมณ์นั้นกระทบกับทวาร แต่สำหรับจิตที่เป็นวิบาก ถ้าเป็นอกุศลวิบาก อารมณ์ต้องเป็นอนิฏฐารมณ์ ถ้าเป็นกุศลวิบาก อารมณ์ต้องเป็นอิฏฐารมณ์ สับสนกันไม่ได้ แต่สำหรับจิตที่เป็นกิริยาจิต เช่น ปัญจทวาราวัชชนจิตสามารถมีอารมณ์ได้ทั้งอนิฏฐารมณ์หรืออิฏฐารมณ์ จึงเป็นกิริยาจิต