ติลมุฏฐิชาดก (เป็นผู้ที่ว่าง่าย)

ข้อความใน อรรถกถา ติกนิบาตชาดก ติลมุฏฐิชาดก

พระผู้มีพระภาคตรัสเล่าเรื่องในอดีตกาล ดังต่อไปนี้

เมื่อพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติอยู่ในกรุงพาราณสี โอรสของพระเจ้าพรหมทัตนั้นได้มีนามว่า พรหมทัตตกุมาร แท้จริงพระราชาครั้งเก่าก่อน แม้จะมีอาจารย์ทิศาปาโมกข์ในนครของตน ก็ย่อมส่งพระราชโอรสของตนๆ ไปเรียนศิลปะ ยังภายนอกรัฏฐะในที่ไกล ด้วยหวังใจว่า เมื่อกระทำอย่างนี้พระราชโอรสเหล่านั้น จักเป็นผู้ขจัดความเย่อหยิ่งด้วยมานะ ๑ จักเป็นผู้อดทนต่อความหนาวและความร้อน ๑ จักได้รู้จารีตประเพณีของชาวโลก ๑

เพราะฉะนั้น พระราชาจึงรับสั่งให้พระราชโอรสซึ่งมีพระชนมายุ ๑๖ พรรษา ไปศึกษาศิลปวิทยาที่เมืองตักกศิลา พระราชทานฉลองพระบาทชั้นเดียวคู่หนึ่ง ร่มใบไม้คันหนึ่ง และทรัพย์ ๑,๐๐๐ กหาปณะ

เมื่อพระราชโอรสเสด็จไปถึงเมืองตักกศิลา ได้ไปถามหาบ้านอาจารย์ ก็ในเวลานั้นอาจารย์สอนศิลปะแก่พวกมาณพเสร็จแล้วลุกขึ้นมานั่ง ณ ที่ข้างหนึ่ง ที่ประตูเรือน พระราชโอรสนั้นเห็นอาจารย์นั่งอยู่ในที่นั้น ครั้นแล้วจึงถอดรองเท้า ลดร่ม ไหว้อาจารย์แล้วยืนอยู่ อาจารย์นั้นรู้ว่าพระราชโอรสนั้นเหน็ดเหนื่อยมา จึงให้กระทำ อาคันตุกสงเคราะห์ พระกุมารเสวยพระกระยาหารเสร็จแล้ว พักผ่อนอยู่ครู่หนึ่ง จึงเข้าไปหาอาจารย์ ไหว้ แล้วยืนอยู่

เมื่ออาจารย์ทิศาปาโมกข์ถามว่า เธอมาจากไหนน่ะพ่อ จึงกล่าวตอบว่า มาจากเมืองพาราณสี

เธอเป็นลูกใคร

เป็นโอรสของพระเจ้าพาราณสี

พระองค์เสด็จมาด้วยประสงค์อะไร

ท่านอาจารย์ ข้าพเจ้ามาเพื่อต้องการเรียนศิลปะ

พระองค์นำทรัพย์อันเป็นส่วนของอาจารย์มาด้วยหรือเปล่า หรือพระองค์จะเป็นธัมมันเตวาสิก

พระราชกุมารนั้นกล่าวว่า

ทรัพย์อันเป็นส่วนของอาจารย์ข้าพเจ้านำมาด้วยแล้ว

ว่าแล้วก็มอบถุงทรัพย์พันกหาปณะลงที่ใกล้เท้าของอาจารย์ แล้วก็ไหว้

อันศิษย์ที่เป็นธัมมันเตวาสิก เวลากลางวันต้องทำการงานให้อาจารย์ กลางคืนจึงจะได้เรียน ส่วนศิษย์ที่ให้ทรัพย์อันเป็นส่วนของอาจารย์ เป็นเหมือนบุตรคนโต ในเรือน เรียนแต่ศิลปะเท่านั้น

พระราชกุมารเรียนเอาศิลปะด้วยความตั้งใจ วันหนึ่งพระองค์ได้ไปอาบน้ำพร้อมกับอาจารย์

ครั้งนั้นมีหญิงชราคนหนึ่ง ขัดสีเมล็ดงาให้หมดเปลือก แล้วเอามาแผ่ตากไว้ นั่งเฝ้าอยู่ พระกุมารเห็นเมล็ดงาที่ตากไว้ก็อยากจะเสวย จึงหยิบเมล็ดงามาหนึ่งกำมือแล้วเคี้ยวเสวย หญิงชราคิดว่า มาณพนี้คงอยากกิน จึงนิ่งเสียมิได้กล่าวประการใด แม้ในวันรุ่งขึ้น พระกุมารนั้นก็ได้ทำเหมือนอย่างนั้น ในเวลานั้น แม้หญิงชรานั้น ก็ไม่กล่าวอะไรกะพระราชกุมารนั้น

แม้ในวันที่ ๓ พระราชกุมารก็ได้ทำเหมือนอย่างนั้นนั่นแหละ คราวนั้น หญิงชราเห็นเข้าจึงประคองแขนทั้งสองร้องคร่ำครวญว่า อาจารย์ทิศาปาโมกข์ใช้ให้ พวกศิษย์ของตนปล้นเรา อาจารย์หันกลับมาถามว่า นี่อะไรกันน่ะ หญิงชรากล่าวว่า นาย ศิษย์ของท่านเคี้ยวกินเมล็ดงาร่อนที่ข้าพเจ้าทำไว้ วันนี้กำมือหนึ่ง เมื่อวาน กำมือหนึ่ง เมื่อวานซืนกำมือหนึ่ง ก็เมื่อศิษย์ของท่านเคี้ยวกินอยู่อย่างนี้ เมล็ดงาที่มีอยู่ก็จักหมดสิ้นไปมิใช่หรือ อาจารย์ทิศาปาโมกข์กล่าวว่า อย่าร้องไห้ไปเลย ฉันจักให้มูลค่าแก่ท่าน

นี่คือความคิดของแต่ละคน ซึ่งคิดไปตามเรื่องตามราว ตามเหตุการณ์ ในแต่ละชาติ

หญิงชรากล่าวว่า ฉันไม่ต้องการมูลค่าดอกนาย ฉันขอให้ท่านสั่งสอน โปรดอย่าให้กุมารนี้กระทำอย่างนี้อีกต่อไป

อาจารย์กล่าวว่า ถ้าอย่างนั้น จงคอยดูนะแม่

แล้วให้มาณพ ๒ คน จับพระราชกุมารนั้นที่แขนทั้ง ๒ ข้างไว้ แล้วเอาซีกไม้ไผ่มาเฆี่ยนที่กลางหลัง ๓ ครั้ง พร้อมกับสอนว่า เธออย่าได้ทำอย่างนี้อีกต่อไป

พระราชกุมารโกรธอาจารย์ ทำนัยน์ตาแดงมองดูตั้งแต่หลังเท้าจนถึงปลายผม แม้อาจารย์นั้นก็รู้ว่า พระราชกุมารนั้นมองดูเพราะโกรธเคือง

จะให้ใครรู้ว่าโกรธนี่ยากไหม มองดูตั้งแต่หลังเท้าจนถึงปลายผม ซึ่งปกติก็คง ไม่ทำอย่างนั้น แต่อาการที่จะให้คนอื่นรู้ ก็มีความหมายต่างๆ มีกิริยาอาการต่างๆ

พระราชกุมารเรียนศิลปะจบแล้วทำการฝึกซ้อม เก็บโทษที่อาจารย์ทำไว้ในใจ โดยอาฆาตว่า เราต้องฆ่าอาจารย์ผู้นี้ ครั้นเวลาจะไป จึงไหว้อาจารย์ ทำทีมีความเคารพรักอย่างสุดซึ้ง รับเอาปฏิญญาว่า ท่านอาจารย์ เมื่อใดข้าพเจ้าได้ราชสมบัติ ในพระนครพาราณสีแล้วส่งข่าวมาถึงท่าน เมื่อนั้นขอให้ท่านพึงมาหาข้าพเจ้า กล่าวดังนี้แล้วก็จากไป

เมื่อเสด็จถึงพระนครพาราณสีแล้ว ถวายบังคมพระชนกชนนี แล้วแสดงศิลปะให้ทอดพระเนตร พระราชาจึงทรงสถาปนาพระราชโอรสไว้ในราชสมบัติ เมื่อ พระราชโอรสได้ครอบครองราชสมบัติ คิดถึงโทษที่อาจารย์ได้กระทำไว้ ก็ทรงพระพิโรธ จึงทรงส่งทูตไปถึงอาจารย์เพื่อให้มาเฝ้า ด้วยตั้งพระทัยว่า เราจักฆ่าอาจารย์

อาจารย์คิดว่า ในเวลาที่เขายังหนุ่มแน่น เราจักไม่อาจให้พระราชานั้นเข้าใจได้ จึงมิได้ไป ในเวลาที่พระราชานั้นล่วงเข้ามัชฌิมวัย อาจารย์ก็คิดว่า บัดนี้เราจักอาจ ทำให้พระราชานั้นเข้าใจได้ จึงได้เดินทางไป ยืนอยู่ที่ประตูพระราชวัง ให้กราบทูลว่า อาจารย์จากเมืองตักกศิลามาแล้ว

พระราชาทรงโสมนัสยินดีรับสั่งให้อาจารย์เข้าเฝ้า พอเห็นอาจารย์นั้นมาเฝ้าพระองค์เท่านั้น ทรงพระพิโรธจนพระเนตรทั้งสองข้างแดง ตรัสเรียกอำมาตย์ทั้งหลายมาว่า แน่ะผู้เจริญ ที่ที่อาจารย์เฆี่ยนยังเสียดแทงเราอยู่จนทุกวันนี้

นี่คือความผูกโกรธ หลายปีก็ยังคิดถึงได้

อาจารย์บากหน้าพาเอาความตายมาโดยไม่รู้ว่า จักตายวันนี้ อาจารย์ผู้นั้น จะไม่มีชีวิตแล้ว จึงได้ตรัสคาถา ๒ คาถา อันมีในเบื้องต้นว่า

การที่ท่านให้จับแขนเราไว้ แล้วเฆี่ยนตีเราด้วยซีกไม้ไผ่ เพราะเหตุเมล็ดงา กำมือหนึ่งนั้น ยังฝังใจเราอยู่จนทุกวันนี้

ดูก่อนพราหมณ์ ท่านไม่ใยดีในชีวิตของท่านแล้วหรือ จึงมาหาเราถึงที่นี่ ผลที่ท่านให้จับแขนทั้งสองของเราแล้วเฆี่ยนตีเราถึง ๓ ทีนั้น จักสนองท่านในวันนี้

อาจารย์ได้ฟังดังนั้น จึงกล่าวคาถาที่ ๓ ว่า

อริยชนใดย่อมเกียดกันอนารยชน ผู้กระทำชั่วด้วยการลงโทษ กรรมของอริยชนนั้นเป็นการสั่งสอน หาใช่เป็นเวรไม่ บัณฑิตทั้งหลายย่อมรู้ชัดข้อนั้นอย่างนี้แล

แสดงให้เห็นถึงเจตนาของผู้กระทำว่า ทำด้วยความหวังดี ไม่ใช่ทำด้วยความหวังร้าย เพราะฉะนั้น ก็ควรจะเข้าใจเจตนาดีของผู้นั้นด้วย

คำอธิบายความหมายของอริยชนมีว่า

ก็อริยชนนี้นั้นมี ๔ ประเภท คือ อาจารอริยชน อริยชนผู้มีอาจาระ (คือ กิริยามารยาท) ๑ ทัสสนอริยชน อริยชนที่ควรแลดู ๑ ลิงคอริยชน อริยชน ผู้ถือเพศ ๑ ปฏิเวธอริยชน อริยชนผู้รู้แจ้งแทงตลอด ๑

ในอริยชน ๔ ประเภทนั้น อริยชนผู้ตั้งอยู่ในมารยาทอันประเสริฐ จะเป็นมนุษย์หรือสัตว์ดิรัจฉานก็ตาม ชื่อว่าอาจารอริยชน

สัตว์ดิรัจฉานที่มีมารยาทเคยเห็นไหม

มีท่านผู้หนึ่งเล่าให้ฟังว่า สุนัขที่บ้านท่านเรียบร้อยจริงๆ เวลาจะรับประทานอาหารก็แสนจะช้า มีอาหารตั้งอยู่ตรงหน้าก็ยังไม่ยอมรับประทาน ยังกับจะพิจารณาก่อนกระนั้น เหมือนกับพระภิกษุที่ท่านพิจารณาอาหาร คือ ไม่ใช่เปรียบกับพระภิกษุ แต่หมายถึงกิริยาอาการ ความเรียบร้อย มารยาท แสดงให้เห็นความต่างกันแม้เป็น สัตว์ดิรัจฉาน ซึ่งบางตัวไม่เป็นอย่างนั้นเลย ตรงกันข้ามทีเดียว

ส่วนอริยชนผู้ประกอบด้วยรูปและอิริยาบถอันน่าเลื่อมใส น่าดู (สง่าผ่าเผย) ชื่อว่าทัสสนอริยชน …

อริยชนผู้เป็นคล้ายสมณะ โดยถือเพศด้วยการนุ่งห่มเที่ยวไปอยู่ แม้จะเป็น ผู้ทุศีล ก็ชื่อว่าลิงคอริยชน ...

ฝ่ายพระอริยบุคคลทั้งหลายมีพระพุทธเจ้าเป็นต้น ชื่อว่าปฏิเวธอริยชน ด้วยเหตุนั้น ท่านจึงกล่าวว่า พระพุทธเจ้า พระปัจเจกพุทธเจ้า และพุทธสาวกทั้งหลาย เรียกว่า พระอริยะ

บรรดาอริยชนเหล่านั้น ในที่นี้ พราหมณ์ประสงค์เอาอาจารอริยชนอย่างเดียว

ข้อความต่อไป

อาจารย์ทูลว่า

ข้าแต่มหาราช ชื่อว่าการเฆี่ยนตี กีดกันบุตรธิดาหรือศิษย์ผู้กระทำ สิ่งไม่ควรทำด้วยอาการอย่างนี้ เป็นการสั่งสอนในโลกนี้ คือ เป็นการพร่ำสอน เป็นโอวาท หาใช่เป็นการก่อเวรไม่ บัณฑิตทั้งหลายย่อมรู้ชัดข้อนั้นอย่างนี้ทีเดียว

ข้าแต่มหาราช เพราะฉะนั้น แม้พระองค์ก็โปรดทรงทราบอย่างนี้ พระองค์ ไม่ควรก่อเวรในฐานะเห็นปานนี้ ถ้าแม้ข้าพระองค์จักไม่ได้ให้พระองค์ทรงสำเหนียกอย่างนี้แล้ว ต่อไปภายหน้า พระองค์ลักขนม น้ำตาลกรวด และผลไม้เป็นต้น ติดในโจรกรรมทั้งหลาย จะทำการตัดช่องย่องเบา ฆ่าคนในหนทางและฆ่าชาวบ้าน เป็นต้นโดยลำดับ ถูกจับพร้อมทั้งของกล่าวว่า โจรผู้ผิดต่อพระราชา แล้วแสดงต่อพระราชา จักได้รับภัยคืออาญา โดยพระดำรัสว่า พวกท่านจงไปลงอาญาอันสมควร แก่โทษของโจรนี้ สมบัติเห็นปานนี้จักได้มีแก่พระองค์มาแต่ไหน พระองค์ได้ความ เป็นใหญ่โดยเรียบร้อย เพราะอาศัยข้าพระองค์มิใช่หรือ

อาจารย์ได้ทำให้พระราชายินยอม ด้วยประการดังกล่าวมานี้

ฝ่ายอำมาตย์ทั้งหลายผู้ยืนห้อมล้อมอยู่ ได้ฟังถ้อยคำของอาจารย์นั้นแล้ว จึงกราบทูลว่า ขอเดชะ คำที่อาจารย์กล่าวนั้นเป็นความจริง ความเป็นใหญ่นี้เป็นของ ท่านอาจารย์ของพระองค์

เพราะว่าอาจารย์สั่งสอน เฆี่ยนตี ทำให้พระราชามีความประพฤติที่ดี

ขณะนั้นพระราชาทรงกำหนดได้ถึงคุณของอาจารย์จึงกล่าวว่า ท่านอาจารย์ ข้าพเจ้าให้ความเป็นใหญ่นี้แก่ท่าน ขอท่านจงรับราชสมบัติเถิด

อาจารย์ปฏิเสธว่า ข้าพระองค์ไม่ต้องการราชสมบัติ

พระราชาทรงส่งข่าวไปยังเมืองตักศิลา ให้นำบุตรและภรรยาของอาจารย์มา แล้วประทานอิสริยยศใหญ่ ทรงตั้งอาจารย์นั้นให้เป็นปุโรหิต แล้วตั้งไว้ในฐานเป็นบิดา ตั้งอยู่ในโอวาทของอาจารย์นั้น บำเพ็ญบุญทั้งหลายมีทานเป็นต้น ได้มีสวรรค์เป็นที่ไปในเบื้องหน้า

พระศาสดาครั้นทรงนำพระธรรมเทศนานี้มาแล้ว ทรงประกาศอริยสัจจ์ ๔ ทรงประชุมชาดก ในเวลาจบอริยสัจจ์ ภิกษุผู้มักโกรธดำรงในอนาคามิผล คนอื่นๆ ได้เป็นพระโสดาบัน และพระสกทาคามี

พระราชาในคราวนั้น ได้เป็นภิกษุผู้มักโกรธในบัดนี้ ส่วนอาจารย์ในคราวนั้น ได้เป็นเราตถาคต ฉะนี้แล

เพราะฉะนั้น ถ้ามีความหวังดี มีความมั่นคง มีความมั่นใจในสิ่งที่จะทำว่า เป็นประโยชน์ ก็ทำ เพราะว่าไม่ได้กระทำด้วยอกุศลจิต และจะเห็นได้ว่า พระราชา ในครั้งนั้นซึ่งเป็นภิกษุผู้มักโกรธในบัดนี้ เมื่อจบเทศนาดำรงอยู่ในอนาคามิผล เพราะว่าเป็นผู้ที่ว่าง่าย ฟังแล้วรู้ว่า อะไรถูก อะไรผิด อะไรควร