จิตปรมัตถ์ ตอนที่ 074

โดยไม่รู้อะไรทั้งสิ้น ปฏิสนธิจิตเกิด ขณะนั้นไม่รู้อารมณ์ของโลกนี้ ไม่รู้อะไรทั้งสิ้น ขณะที่ภวังคจิตเกิด ขณะนั้นก็เป็นขณะที่ไม่เห็น ไม่ได้ยิน ไม่ได้กลิ่น ไม่ลิ้มรส ไม่รู้สิ่งที่กระทบสัมผัส เพราะฉะนั้น ก็เป็นขณะที่ไม่รู้อะไรทั้งสิ้น แต่แม้กระนั้นก็ควรที่จะได้รู้ว่า การที่สุข ทุกข์ ลาภ ยศ สรรเสริญต่างๆ จะมีมากน้อยเพียงใดนั้น ย่อมแล้วแต่ปฏิสนธิจิต

การเกิดในอบายภูมิ เป็นผลของอกุศลกรรม จิตที่ทำกิจปฏิสนธิมีดวงเดียว คือ อุเบกขาสันตีรณอกุศลวิบากจิต ไม่ว่าจะเกิดในนรก เป็นเปรต เป็นอสุรกาย หรือเป็นสัตว์ดิรัจฉาน และสำหรับอุเบกขาสันตีรณอกุศลวิบากปฏิสนธิ จะมีจิตที่เกิดขึ้นกระทำตทาลัมพนกิจเพียง ๓ ดวง ซึ่งจิตที่ทำตทาลัมพนกิจได้ ทั้งหมดมี ๑๑ ดวง

สำหรับผู้ที่ไม่คุ้นกับคำว่า ตทาลัมพนกิจ ควรที่จะทราบว่า ในการเห็น ครั้งหนึ่งๆ มีจิตเกิดดับสืบต่อกันหลายขณะ ไม่ใช่มีแต่จักขุวิญญาณเท่านั้น

ขณะที่เป็นภวังค์ ไม่เห็น ไม่ใช่วิถีจิต เมื่ออารมณ์หนึ่งอารมณ์ใดกระทบกับทวารหนึ่งทวารใด ปัญจทวาราวัชชนจิตซึ่งเป็นกิริยาจิตเกิดขึ้นรู้ว่า มีอารมณ์กระทบที่ทวารนั้น ๑ ขณะ เช่น ทางตาในขณะนี้ที่กำลังเห็น ในขณะที่กำลังเห็นเดี๋ยวนี้ ก่อนจักขุวิญญาณจะเกิด ต้องมีปัญจทวาราวัชชนจิตซึ่งเป็นกิริยาจิต ไม่ใช่เป็นวิบากจิต ไม่ใช่เป็นกุศลจิต ไม่ใช่อกุศลจิต แต่เป็นกิริยาจิต ซึ่งกิริยาจิตส่วนมากเป็นจิตของ พระอรหันต์ สำหรับผู้ที่ไม่ใช่พระอรหันต์มีกิริยาจิตเพียง ๒ ดวงเท่านั้น ได้แก่ ปัญจทวาราวัชชนจิต ๑ ดวง และมโนทวาราวัชชนจิต ๑ ดวง

ปัญจทวาราวัชชนจิต คือ กิริยาจิต ซึ่งเกิดเป็นวิถีแรกหลังจากที่ภวังคุปัจเฉทะ หรือกระแสภวังค์ดวงสุดท้ายดับแล้ว เป็นจิตที่รู้ว่าอารมณ์กระทบทวารใดในปัญจทวาร คือ รู้ว่าอารมณ์กระทบทางตา หรือทางหู หรือทางจมูก หรือทางลิ้น หรือทางกาย แต่ปัญจทวาราวัชชนจิตไม่เห็น ไม่ได้ยิน ไม่ได้กลิ่น ไม่ลิ้มรส ไม่รู้สิ่งที่กระทบสัมผัส เพียงแต่รู้ว่าอารมณ์กระทบทวารใด เป็นกิริยาจิต ๑ ขณะ และดับไป แต่อารมณ์ที่ปรากฏยังไม่ดับ เพราะฉะนั้น ถ้าเป็นทางตาในขณะนี้ จักขุวิญญาณทำกิจเห็น แต่ปัญจทวาราวัชชนจิตเกิดก่อนดับไปแล้วไม่มีใครรู้ได้ แต่โดยการศึกษาเพื่อให้เห็นความเป็นอนัตตาของสภาพธรรมแต่ละขณะที่ต้องเกิดดับสืบต่อเป็นปัจจัยซึ่งกันและกันรู้ว่า ต้องมีจิตที่เกิดก่อนจักขุวิญญาณ คือ ปัญจทวาราวัชชนะ และจึงมีจักขุวิญญาณที่กำลังเห็นในขณะนี้ แต่รูปก็ยังไม่ดับ

รูปมีอายุยืนนานกว่าจิต คือ มีอายุเท่ากับการเกิดดับของจิต ๑๗ ขณะ ซึ่ง ๑๗ ขณะนี้เร็วเหลือเกิน เพราะจิต ๑๗ ขณะดับไปทางตา ก่อนที่จิตอีก ๑๗ ขณะจะเกิดขึ้นได้ยินเสียงทางหู แต่เมื่อปรากฏเสมือนว่าทั้งได้ยินด้วยและเห็นด้วย ก็ย่อมจะเห็นได้ว่า จิต ๑๗ ขณะนั้นดับอย่างรวดเร็วเพียงใด ซึ่งแสดงว่ารูปก็ดับเร็วอย่างนั้น

ในขณะที่ทุกคนกำลังนั่งอยู่ในที่นี้ รูปของแต่ละบุคคลกำลังเกิดดับอย่างรวดเร็ว และจิตก็กำลังเกิดดับอย่างรวดเร็วด้วย เพราะฉะนั้น เมื่อจักขุวิญญาณเกิดขึ้นเห็น แต่รูปยังไม่ดับ จิตขณะต่อไป คือ สัมปฏิจฉันนจิต เป็นวิบากจิตที่เกิดขึ้นรับอารมณ์นั้น ต่อจากจักขุวิญญาณ แต่ถ้าไม่ศึกษาพระธรรมก็ไม่รู้ว่าในขณะนี้มีปัญจทวาราวัชชนจิต มีจักขุวิญญาณ มีสัมปฏิจฉันนจิต ซึ่งเมื่อสัมปฏิจฉันนจิตดับไปแล้ว สันตีรณจิตเกิดขึ้น พิจารณาอารมณ์ที่กำลังปรากฏเพียงชั่วขณะเดียวและดับไป ต่อจากนั้นโวฏฐัพพนจิตเกิดขึ้น มนสิการ กระทำทางให้วิถีจิตต่อไปเป็นกุศลหรืออกุศลเกิดขึ้น เพราะเวลาเห็น ทุกท่านจะรู้ว่าท่านพอใจหรือไม่พอใจในสิ่งที่เห็น ชอบหรือไม่ชอบในเสียงที่ได้ยิน แต่ก่อนที่จะเกิดกุศลจิตหรืออกุศลจิต เช่น โลภมูลจิต ความติดความต้องการในอารมณ์ที่เห็น ถ้าสติปัฏฐานเกิดย่อมรู้ว่า เห็นเป็นขณะหนึ่ง ส่วนความยินดี ความพอใจ ความติด ความต้องการในสิ่งที่กำลังปรากฏนั้น เป็นอีกขณะหนึ่ง หรือว่าเป็นสภาพธรรมอีกอย่างหนึ่ง

นี่คือการอบรมเจริญปัญญา ที่จะรู้ลักษณะของสภาพธรรมซึ่งเกิดขึ้นเป็นไปในวันหนึ่งๆ และที่ลักษณะของความต้องการ ความยินดี ความติดข้อง ความพอใจ ปรากฏมาก ก็เพราะชวนวิถีหลังจากโวฏฐัพพนจิตดับไปแล้วจะเกิดดับซ้ำกันถึง ๗ ขณะ หรือ ๗ ครั้ง มากพอที่จะให้รู้ว่าขณะนี้กำลังชอบ กำลังสนุก หรือว่าอาจจะกำลังเบื่อ กำลังขุ่นใจ กำลังไม่พอใจ แต่ลักษณะของจิตซึ่งไม่เกิดดับซ้ำกันถึง ๗ ขณะ ยากที่จะรู้ได้

ซึ่งข้อความในอรรถกถาแสดงว่า แม้ทางจักขุทวารที่จะปรากฏให้รู้ได้ ก็ตรง ชวนวิถี หรือทางโสตทวารที่กำลังได้ยินเสียง ก็โดยนัยเดียวกัน โสตวิญญาณเกิดขึ้น ได้ยินเสียงเพียงชั่วขณะเดียวเท่านั้นเอง ๑ ขณะเท่านั้นลองคิดดูว่าจะเร็วสักแค่ไหน เพราะฉะนั้น การที่สามารถจะรู้เสียงได้ ก็ในขณะที่เป็นชวนวิถี ซึ่งจิตเกิดดับซ้ำกันถึง ๗ ขณะ แต่รูปยังไม่ดับไป

เมื่อเป็นกามบุคคล เกิดในกามภูมิ กำลังมีกามอารมณ์หนึ่งอารมณ์ใด คือ รูป หรือเสียง หรือกลิ่น หรือรส หรือโผฏฐัพพะ ที่กระทบทวารหนึ่งทวารใดใน ๕ ทวาร และรูปนั้นยังไม่ดับ กรรมเป็นปัจจัยทำให้วิบากจิตเกิดขึ้นรู้อารมณ์นั้นต่อจากชวนจิต ๗ ขณะที่ดับไป ซึ่งวิบากจิตที่เกิดขึ้นรู้อารมณ์ต่อจากชวนะนั้น ทำตทาลัมพนกิจ

โดยศัพท์ ตทาลัมพนะ คือ รู้อารมณ์นั้น มาจากคำว่า ตํ กับ อารัมมณะ ตํ คือ นั้น อารัมมณะ คือ อารมณ์ เพราะฉะนั้น ตทาลัมพนจิตทำกิจรู้อารมณ์นั้น อารมณ์นั้น คือ อารมณ์ที่ชวนจิตรู้และดับไป เพราะฉะนั้น ตทาลัมพนจิตจะเกิดขึ้นกระทำตทาลัมพนกิจได้ หลังจากที่ชวนจิตดับไปแล้วเท่านั้น

การเกิดดับของจิต จะต้องเกิดดับสืบต่อกันเป็นลำดับ ไม่มีการข้ามขั้นกันได้ เช่น จักขุวิญญาณยังไม่เกิด จะให้สัมปฏิจฉันนจิตเกิดก่อน หรือว่าโสตวิญญาณดับไปแล้ว จะให้โวฏฐัพพนจิตเกิดต่อทันทีไม่ได้ จิตแต่ละขณะเกิดขึ้นตามปัจจัย ซึ่งจะต้องกระทำกิจต่อๆ กันไป

เพราะฉะนั้น ถ้าได้ยินคำว่า ตทาลัมพนะ ก็คือจิตซึ่งเกิดขึ้นรู้อารมณ์ต่อจากชวนจิต ถ้าไม่ศึกษาโดยละเอียดจะไม่รู้ว่า วิบากจิตทั้งหลาย โดยสภาพแล้วไม่ต่างกัน เป็นชาติวิบาก เป็นผลของกรรม เกิดขึ้นเพราะกรรมนั้นได้กระทำแล้วและสามารถมีปัจจัยพร้อมที่จะให้วิบากขึ้นขณะใด ก็ทำให้วิบากนั้นๆ เกิดขึ้นและดับไป แต่ตัววิบากเองไม่ใช่กรรมที่จะทำให้วิบากข้างหน้าเกิด เพราะฉะนั้น วิบาก โดยสภาพเป็นแต่เพียงวิบากเหมือนกันทั้งนั้น

จักขุวิญญาณของมนุษย์ และจักขุวิญญาณของสัตว์ดิรัจฉาน เห็นสิ่งเดียวกันได้ โดยสภาพก็เป็นแต่เพียงจักขุวิญญาณซึ่งเป็นวิบากจิต เพราะฉะนั้น จะมีความต่าง หรือความสำคัญอย่างไรสำหรับวิบากจิตต่างๆ

ผู้ฟัง วิบากจิตสิ้นสุดลงที่สันตีรณจิต ใช่ไหม

ท่านอาจารย์ เวลาที่กรรมให้ผล ทำให้วิถีจิตเกิดขึ้นเห็นสิ่งที่ไม่ดี ได้ยินเสียงที่ไม่ดี ที่ถามว่า วิบากจะสิ้นสุดลงที่สันตีรณะใช่ไหม ถ้าอารมณ์นั้นดับพร้อมกับชวนจิตขณะที่ ๗ ตทาลัมพนจิตไม่เกิด วิบากก็สิ้นสุดลงที่สันตีรณะ แต่ถ้าอารมณ์นั้นยังไม่ดับหลังจากที่ชวนจิตซึ่งเป็นกุศลหรืออกุศลสำหรับผู้ที่ไม่ใช่พระอรหันต์ดับไปแล้ว อารมณ์ยังมีเหลืออยู่ ยังไม่ดับ วิบากจิตจะเกิดขึ้นทำตทาลัมพนกิจอีก ๒ ขณะสำหรับวิถีนั้น เพราะฉะนั้น วิบากไม่ได้สิ้นสุดที่สันตีรณะ แต่สิ้นสุดที่ตทาลัมพนะ

ผู้ฟัง ก็ชวนะเป็นเหตุไม่ใช่หรือ

ท่านอาจารย์ ชวนะเป็นเหตุที่จะให้เกิดผลข้างหน้า นั่นเป็นตอนหนึ่ง ไม่เกี่ยวข้องกัน เหตุกับผลต้องแยกกัน ในขณะที่จักขุวิญญาณเกิดขึ้นเห็น เป็นวิบาก จะให้เป็นเหตุก็ไม่ได้ เพราะเป็นผล เวลาที่สัมปฏิจฉันนจิตเกิดต่อก็เป็นวิบาก จะให้เป็นเหตุก็ไม่ได้ เพราะเป็นผล สันตีรณะเกิดต่อจากสัมปฏิจฉันนะ จะให้เป็นเหตุก็ไม่ได้ เพราะเป็นวิบาก เป็นผลของกรรม เมื่อดับไปแล้ว โวฏฐัพพนะซึ่งเป็นกิริยาจิตเกิด และดับไป ชวนจิตต้องเป็นเหตุ สำหรับผู้ที่ไม่ใช่พระอรหันต์ คือ ต้องเป็นกุศลหรืออกุศล คนละตอนกัน หลังจากนั้น เมื่ออารมณ์ยังไม่ดับ กรรมทำให้วิบากจิตเกิดขึ้น ทำ ตทาลัมพนกิจ คือ รู้อารมณ์นั้นต่อจากชวนะ

ผู้ฟัง ยังไม่เข้าใจชัดเท่าไร

ท่านอาจารย์ แสดงให้เห็นว่า เรื่องของวิบาก เป็นเรื่องที่ยับยั้งไม่ได้ สัมปฏิจฉันนจิตซึ่งเป็นวิบากยับยั้งไม่ได้ฉันใด เมื่อชวนะ ๗ ขณะดับไปแล้ว จะยับยั้งไม่ให้ ตทาลัมพนจิตซึ่งเป็นวิบากเกิดต่อไม่ได้ เพราะว่าเป็นกามบุคคลที่กำลังมีกามอารมณ์ คือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ อย่างใดอย่างหนึ่งกำลังปรากฏ ซึ่งโดยวิสัยของการสะสมของกรรมที่เนื่องกับกาม กรรมทั้งหลาย เช่น ทานก็ดี ศีลก็ดี ทั้งหมด เนื่องกับรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะทั้งนั้น ไม่ว่าใครจะทำกุศลกรรมหรืออกุศลกรรม ก็เป็นไปในกาม คือ รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ เพราะฉะนั้น เมื่อกรรมนั้นให้ผล นอกจากจะให้จิตเห็นเกิด ให้สัมปฏิจฉันนจิตเกิด ให้สันตีรณจิตเกิด ก็ยังให้ตทาลัมพนจิตเกิดขึ้นรู้อารมณ์ต่อจากชวนะด้วย

ผู้ฟัง ชวนะเขาเป็นเหตุ คงจะไม่เกี่ยวกับวิบากที่เป็นผล ใช่ไหม

ท่านอาจารย์ ไม่เกี่ยวเลย

ผู้ฟัง วิบากจิตบางครั้งก็สิ้นสุดที่ตทาลัมพนะ ใช่ไหม แต่ก็ไม่เสมอไป

ท่านอาจารย์ ไม่เสมอไป บางครั้งก็สิ้นสุดที่ชวนะสำหรับวิถีจิตซึ่งจะได้กล่าวถึงหลังจากปฏิสนธิ เพราะไม่ใช่มีเพียงปฏิสนธิเท่านั้น หลังจากที่ปฏิสนธิแล้ว จะต้องมีวิถีจิตต่างๆ

สำหรับจิตที่ทำตทาลัมพนะกิจ คือ รู้อารมณ์ต่อจากชวนะ ทั้งหมดมี ๑๑ ดวง จิตทั้งหมดมี ๘๙ เพราะฉะนั้น ตทาลัมพนจิตก็ไม่พ้นจากจิต ๘๙ ดวงนั่นเอง ซึ่งจะต้องทราบว่า จิตใดกระทำตทาลัมพนกิจ

สำหรับจิต ๑๑ ดวงที่ทำตทาลัมพนกิจ ได้แก่ สันตีรณจิต ๓ ดวง และ มหาวิบากจิต ๘ ดวง

จะเห็นได้ว่า จิตที่ทำตทาลัมพนกิจเป็นวิบาก เป็นผลของกรรม ใครจะยับยั้งไม่ให้วิบากเกิดเป็นสิ่งที่เป็นไปไม่ได้ ตั้งแต่ปฏิสนธิไป จนกระทั่งกำลังเห็น กำลังได้ยิน เป็นต้น ซึ่งเป็นวิบาก จนกระทั่งเมื่อกุศลจิต อกุศลจิต ซึ่งเป็นชวนจิตดับไปแล้ว วิบากจิตก็เกิดตามเหตุตามปัจจัย ยับยั้งไม่ได้ที่จะให้วิบากเกิดต่อจากชวนจิต

เพราะฉะนั้น ความต่างกันของแต่ละบุคคล นอกจากปฏิสนธิจิตจะต่างกันแล้ว ยังต่างกันที่จำนวนของจิตซึ่งกระทำตทาลัมพนกิจ มิฉะนั้นจะไม่มีอะไรที่ต่างกันเลย สัตว์ดิรัจฉานเห็นสิ่งเดียวกับที่มนุษย์เห็น สัตว์ดิรัจฉานที่นี่สามารถเห็นสิ่งที่เรากำลังเห็น คือ พระพุทธรูป แต่ตทาลัมพนะของสัตว์ดิรัจฉานซึ่งปฏิสนธิด้วยอุเบกขาสันตีรณอกุศลวิบาก ต่างกับตทาลัมพนะของมนุษย์ซึ่งปฏิสนธิด้วยมหาวิบาก และมหาวิบากก็ยังต่างกันด้วย

บางท่านอาจจะเห็นสถานที่แสดงธรรม และได้ยินเสียงธรรม แต่ก็ผ่านไป ไม่สนใจที่จะฟังให้เข้าใจว่า พระธรรมที่พระผู้มีพระภาคทรงแสดงเกี่ยวกับสภาพธรรม ที่กำลังปรากฏอย่างไร เพราะฉะนั้น ก็เป็นแต่เพียงเสียง แต่ตทาลัมพนะที่จะเกิดต่อ จากชวนะ ต่างกัน

เพราะฉะนั้น ถึงแม้ว่าปฏิสนธิจิตดับไปแล้ว และจักขุวิญญาณของทุกคนก็เหมือนกัน ไม่ว่าจะเป็นสัตว์ดิรัจฉานหรือเป็นมนุษย์ แต่ต่างกันตรงตทาลัมพนจิต ที่เกิดต่อจากชวนจิต

ท่านอาจารย์ เป็นเรื่องของชีวิตจริงๆ ในแต่ละขณะในแต่ละวัน ซึ่งไม่สามารถจะรู้ได้ แต่ก็ขึ้นอยู่กับเหตุปัจจัยนั่นเอง หลายท่านคงเคยเห็นพระไตรปิฎก สนใจที่จะหยิบอ่าน หรือว่าไม่สนใจเลย ต้องมีทั้งผู้ที่สนใจ และผู้ที่ไม่สนใจ ตามปฏิสนธิจิต

ถ้าปฏิสนธิจิตเป็นมหาวิบากญาณวิปปยุตต์ ไม่ประกอบด้วยปัญญา ย่อมจะไม่เห็นประโยชน์ หรือไม่เห็นคุณค่าของการที่จะฟัง จะศึกษา เพื่อเข้าใจลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ ซึ่งไม่มีทางที่จะรู้ได้เลยถ้าไม่ศึกษาจากพระธรรมที่ พระผู้มีพระภาคได้ทรงตรัสรู้และได้ทรงแสดงไว้โดยละเอียด เพราะฉะนั้น เห็น ก็มี จักขุวิญญาณ มีสัมปฏิจฉันนะ มีสันตีรณะ และแล้วแต่ว่าชวนะจะเป็นอะไร แต่ มหาวิบากญาณสัมปยุตต์ไม่มี ที่จะเกิดต่อจากชวนะทำตทาลัมพนกิจ

บางท่านเกิดความสนใจ อ่าน แต่ไม่ค่อยจะเข้าใจ หรือไม่ค่อยจะเห็นคุณประโยชน์ก็มี แต่บางท่านมีความซาบซึ้งในอรรถรส เห็นคุณค่าของพระธรรมว่าเป็นสิ่งที่ยากแก่การที่จะรู้แจ้งได้ แต่สามารถที่จะรู้แจ้งได้โดยการอบรม โดยการศึกษาและน้อมประพฤติปฏิบัติตาม เพราะฉะนั้น หลังจากที่ชวนจิตของบุคคลนั้นดับไปแล้ว ตทาลัมพนจิตจะเป็นประเภทใด

บางท่านก็มีมหาวิบากครบทั้ง ๘ คือ มีทั้งมหาวิบากที่เป็นญาณสัมปยุตต์ ๔ ดวงและมหาวิบากญาณวิปปยุตต์ ๔ ดวง แต่บางท่านไม่มีมหาวิบากญาณสัมปยุตต์ ถ้าเป็นผลของกรรมซึ่งประกอบด้วยปัญญาอย่างอ่อน คือ ในขณะนั้นเป็นมหากุศลที่เป็นติเหตุกะอย่างอ่อน

คำว่า ติเหตุกะ คือ ประกอบด้วยเหตุ ๓ ได้แก่ ประกอบด้วยอโลภเจตสิก อโทสเจตสิก และอโมหะคือปัญญาเจตสิก แต่เป็นอย่างอ่อน เพราะฉะนั้น ถ้าเป็นผลของกรรมนั้น จะไม่ทำให้ได้รับมหาวิบากครบทั้ง ๘ ดวง หลังจากที่ปฏิสนธิแล้ว เพราะฉะนั้น เมื่อชวนจิตดับไป จิตที่ทำตทาลัมพนกิจ จึงไม่ใช่มหาวิบากญาณสัมปยุตต์

บางท่านอาจจะได้ยินคำที่น่าฟัง โน้มไปในเรื่องของสภาพธรรม แต่ไม่ใช่การรู้ชัดในลักษณะของสภาพธรรม เช่น จิตรกรท่านหนึ่งซึ่งมีชื่อเสียง ท่านกล่าวว่า คนหรือสัตว์ สิ่งที่มีชีวิตทั้งหลายในโลกนี้ ก็เหมือนกับภาพเขียนที่เคลื่อนไหวได้

เพราะว่าท่านเป็นจิตรกร ท่านก็เขียนภาพ มีคนในภาพนั้นได้จริง และคนนอกภาพ ก็คือภาพที่เคลื่อนไหวได้ ในความรู้สึกของจิตรกรที่เขียนภาพ ท่านก็มอง ทัศนะของสิ่งที่กำลังปรากฏซึ่งเป็นรูปว่า เป็นภาพที่เคลื่อนไหวได้ พอที่จะน้อมไปในทางธรรม แต่ไม่ใช่การรู้ชัดในลักษณะของสภาพธรรมที่เป็นเพียงรูปธรรมที่ปรากฏทางตา ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ไม่ใช่ตัวตน

จะเห็นได้ว่า กุศลแต่ละประเภทมีมาก ตั้งแต่กุศลที่ประกอบด้วยปัญญาอย่างสูง หรือว่ากุศลที่ประกอบด้วยปัญญาอย่างอ่อน เพราะฉะนั้น การให้ผลของกุศลนั้นๆ ย่อมต่างกัน ทำให้ปฏิสนธิต่างกัน และตทาลัมพนะที่เกิดต่อจากชวนะต่างกัน

ผู้ฟัง อุเบกขาสันตีรณกุศลวิบากทำกิจปฏิสนธิในภูมิมนุษย์ เป็นผู้ที่ใบ้บ้าบอดหนวกแต่กำเนิด ไม่สงสัย แต่ที่ทำกิจปฏิสนธิในชั้นเทวดา ชั้นจาตุมหาราชิกา สงสัยว่า ทำไมถึงผิดกันมาก

ท่านอาจารย์ เป็นความวิจิตรของกรรม ซึ่งไม่มีใครสามารถที่จะรู้ได้ แม้แต่ใน ภูมิมนุษย์ ผู้ที่พิการ บ้า ใบ้ บอด หนวก อาจจะเกิดในตระกูลที่มั่นคั่งก็ได้ มีทุกสิ่งทุกอย่างเพียบพร้อมสมบูรณ์ หรือบางบุคคลอาจจะเกิดในตระกูลที่ขัดสน ลำบากก็ได้ แล้วแต่ความวิจิตรของจิต

ผู้ฟัง อยากทราบเหตุ

ท่านอาจารย์ เป็นผลของกุศลอย่างอ่อน ทำให้อุเบกขาสันตีรณกุศลวิบากทำกิจปฏิสนธิ

ท่านผู้ฟังมีแต่กุศลอย่างสูงกันทั้งนั้นอย่างนั้นหรือในวันหนึ่งๆ ในชีวิตหนึ่ง ชาติหนึ่ง หรือว่ามีกุศลอย่างอ่อนบ้าง อย่างสูงบ้าง และขณะไหนที่เป็นกุศลกรรมอย่างสูง ก็สามารถจะรู้วาระจิตของตนเองว่า ขณะนั้นเป็นกุศลกรรมอย่างสูง

อย่างท่านที่ศึกษาธรรม และเกิดความผ่องใสเบิกบาน เมื่อเข้าใจละเอียดขึ้น ลึกซึ้งขึ้น ในขณะนั้นก็เป็นกุศลกรรมที่เป็นติเหตุกะ ประกอบด้วยปัญญา ต่างกับขณะซึ่งยังไม่ค่อยจะเข้าใจอะไรนัก แต่ก็เกิดความสนใจ ยังเป็นญาณสัมปยุตต์ คือ ยังเป็นทางฝ่ายปัญญา ไม่เหมือนกับขณะอื่น ซึ่งอาจจะให้ทานจริง รักษาศีลจริง แต่ไม่ได้ศึกษาพระธรรมที่จะเข้าใจลักษณะของสภาพธรรม เพราะฉะนั้น กุศลก็ย่อมมี อ่อนลงๆ จนถึงอ่อนมาก และก็มีสูงขึ้นๆ มีกำลังขึ้นๆ จนถึงมีกำลังมาก แม้ว่าเป็นเพียงมหากุศล ก็ยังสามารถที่จะถึงวิปัสสนาญาณขั้นต่างๆ ก่อนที่จะถึงโลกุตตระ เพราะฉะนั้น กำลังของกุศลซึ่งประกอบด้วยปัญญาก็เพิ่มขึ้นๆ มาก สำหรับอย่างอ่อน ก็มีอย่างอ่อนๆ และอ่อนมากไปเรื่อยๆ

สำหรับคำถามที่ว่า ทำไมโสมนัสสันตีรณกุศลวิบากไม่ทำกิจปฏิสนธิ คือ จิตที่เป็นอุเบกสันตีรณกุศลวิบากปฏิสนธิเป็นผลของกุศลอย่างอ่อน เมื่อเป็นผลของกุศลอย่างอ่อน ต้องไม่ประกอบด้วยโสมนัสเวทนา เพราะในมหากุศล ๘ ดวง ๔ ดวงเกิดร่วมกับโสมนัสเวทนา อีก ๔ ดวงเกิดร่วมกับอุเบกขาเวทนา และใน ๔ ดวงนั้น เกิดร่วมกับปัญญา อีก ๔ ดวงไม่เกิดร่วมกับปัญญา และเป็นอสังขาริก เกิดโดยไม่อาศัยการชักจูง ๔ ดวง อีก ๔ ดวงเป็นสสังขาริก คือ เป็นจิตที่มีกำลังอ่อน เกิดโดยอาศัยการชักจูง ซึ่งเป็นการแสดงว่า เมื่อเป็นผลของกุศลอย่างอ่อน ต้องไม่ประกอบด้วยโสมนัสเวทนา เพราะฉะนั้น โสมนัสสันตีรณะจึงไม่ทำกิจปฏิสนธิ เมื่อโสมนัสสันตีรณะไม่ทำกิจปฏิสนธิ ก็ไม่ทำกิจภวังค์ ไม่ทำกิจจุติ แต่ทำสันตีรณกิจและตทาลัมพนกิจ

ผู้ฟัง ก็ยังสงสัยอยู่ว่า ทำไมจึงทำหน้าที่ปฏิสนธิไม่ได้

ท่านอาจารย์ เพราะว่าเป็นผลของกุศลอย่างอ่อน อุเบกขาสันตีรณะจึงทำกิจปฏิสนธิ ถ้าเป็นโสมนัสต้องมีกำลังกว่าอุเบกขา ใช่ไหม ระหว่างโสมนัสสันตีรณกุศลวิบากกับอุเบกขาสันตีรณกุศลวิบาก โสมนัสสันตีรณกุศลวิบากต้องเป็นผลที่ดีกว่า เพราะเป็นโสมนัส แต่การเกิดเป็นบุคคลพิการ บ้า ใบ้ บอด หนวก ต้องเป็นผลของกุศลอย่างอ่อน กุศลอย่างอ่อน คือ กุศลซึ่งไม่ใช่โสมนัส ถ้ากุศลนั้นเป็นโสมนัส ต้องเป็นกุศลที่มีกำลัง ก็ต้องเป็นมหาวิบากที่ทำกิจปฏิสนธิ

ผู้ฟัง แต่ในอเหตุกกุศลวิบาก ๘ ดวง น่าแปลกที่โสมนัสสันตีรณวิบากทำไมด้อยกว่าอุเบกขาสันตีรณกุศลวิบาก

ท่านอาจารย์ ไม่ได้ด้อยกว่า เพราะที่โสมนัสสันตีรณกุศลวิบากเกิดขึ้น ต้องเป็นวิถีจิตที่ทำสันตีรณกิจ พิจารณาอารมณ์ที่เป็นอติอิฏฐารมณ์ อติอิฏฐารมณ์หมายถึงอารมณ์ที่ประณีตยิ่ง โสมนัสสันตีรณะจึงจะเกิดได้ ถ้าอารมณ์นั้นไม่ใช่อารมณ์ที่ประณีตยิ่ง อุเบกขาสันตีรณกุศลวิบากทำกิจสันตีรณะ

ผู้ฟัง โสมนัสเวทนาในกุศลวิบากสันตีรณจิต กับโสมนัสเวทนาใน มหากุศลวิบาก ต่างกันอย่างไร

ท่านอาจารย์ โสมนัสไม่ต่างกัน โสมนัส คือ เวทนา โสมนัสเวทนาไม่ใช่ อุเบกขาเวทนา โสมนัสเวทนาไม่ใช่โทมนัสเวทนา เพราะฉะนั้น ไม่ว่าโสมนัสเวทนาจะเกิดกับจิตชาติอะไร โดยสภาพแล้วไม่ต่าง

ผู้ฟัง ที่อาจารย์กล่าวว่า โสมนัสสันตีรณกุศลวิบากไม่ทำกิจปฏิสนธิ