จิตปรมัตถ์ ตอนที่ 106

พิจารณารูปที่เป็นไปแล้วในวัยที่ ๒ คือ มัชฌิมวัย ซึ่งมีประมาณ ๓๔ ปีว่า ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา เพราะไม่ถึงวัยที่ ๓ เลย ดับไปในวัยที่ ๒ นั้นนั่นแล

ท่านที่กำลังอยู่ในวัยที่ ๒ ก็พิจารณาได้ว่า รูปที่อยู่ในวัยที่ ๒ ก็ไม่เที่ยง กำลังดับไปในวัยที่ ๒ ไม่ต่อไปถึงวัยที่ ๓ ได้เลย

พิจารณารูปที่เป็นไปแล้วในวัยสุดท้าย ซึ่งมีประมาณ ๓๓ ปีว่า ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา เพราะไม่ทันถึงระยะตาย ก็ดับไปในวัยนั้นนั่นแล

การที่จะเห็นว่ารูปไม่เที่ยง ไม่ต้องรอจนกระทั่งถึงวันตายจึงจะคิดว่าไม่เที่ยง แต่แม้ในขณะที่ยังไม่ถึงวันตาย รูปก็เปลี่ยนแปลงไม่เที่ยงอยู่แล้ว

หรืออีกประการหนึ่ง อาจจะกำหนดโดยซอยจาก ๑๐๐ ปี แต่แทนที่จะเป็น ๓ ส่วนด้วยอำนาจ ๓ วัย ก็ซอยออกเป็น ๑๐ ส่วนด้วยอำนาจทสกะ คือ ระยะ ๑๐ ปี ซึ่งท่านกล่าวไว้ว่า

มัณฑทสกะ ๑๐ ปีแห่งการประดับประดา กีฬาทสกะ ๑๐ ปีแห่งการเล่น วัณณทสกะ ๑๐ ปีแห่งผิวพรรณ พลทสกะ ๑๐ ปีแห่งกำลัง ปัญญาทสกะ ๑๐ปี แห่งปัญญา มายาทสกะ ๑๐ ปีแห่งมารยา ปัพภารทสกะ ๑๐ ปีแห่งความค้อม วังกทสกะ ๑๐ ปีแห่งความโกง โมมูหทสกะ ๑๐ ปีแห่งความหลง สยนทสกะ ๑๐ ปีแห่งการนอน

นี่ก็ตามวัย คือ มัณฑกทสกะ ๑๐ ปีแห่งการประดับประดา เมื่อเกิดมาก็ต้องตกแต่งจนกว่าจะโต ดัดแขนขา ทาขมิ้น บำรุงผิวพรรณต่างๆ เป็นต้น

ต่อไปเป็น ๑๐ ปีแห่งการเล่น

ต่อไปเป็น ๑๐ ปีแห่งผิวพรรณ

ปีที่ ๔๐ เป็นปีแห่งกำลัง ปีที่ ๕๐ เป็นปีแห่งปัญญา ปีที่ ๖๐ เป็นปีแห่งมารยา ปีที่ ๗๐ เป็นปีแห่งความค้อม ปีที่ ๘๐ เป็นปีแห่งความโกง ปีที่ ๙๐ เป็นปีแห่งความหลง ปีที่ ๑๐๐ เป็นปีแห่งการนอน ก็เพื่อที่จะพิจารณาแต่ละทสกะว่า รูปที่เป็นไปแล้วในทสกะที่ ๑ ไม่ทันถึงทสกะอื่น ย่อมดับไปในทสกะนั้นนั่นแล เพราะฉะนั้น จึงไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา

ถ. ที่กำหนดมาตรฐานอย่างนี้ จะเป็นเหมือนๆ กันทุกคนหรือเปล่า ที่ว่าคนมีอายุสูงขึ้นจะต้องมีปัญญามากขึ้น

ท่านอาจารย์ โดยทั่วไป

ถ. ไม่ได้หมายความว่าทุกคน ใช่ไหม

ท่านอาจารย์ เรื่องของปัญญา เป็นเรื่องที่ถ้าอบรมเจริญแล้วไม่เสื่อม ถึงแม้ว่าวัย จะเสื่อม แต่ปัญญาไม่เสื่อม ถ้าไม่ได้อบรมเจริญปัญญา ก็ต้องเป็นไปตามวัย

ถ. หมายความว่า ถ้าเราพัฒนาอยู่เรื่อยๆ ปัญญาจะเพิ่มขึ้นเรื่อยๆ

ท่านอาจารย์ ถ้าเป็นพระอริยบุคคล เป็นพระโสดาบันบุคคล พระสกทาคามีบุคคล พระอนาคามีบุคคล พระอรหันต์ ปัญญาที่ได้อบรมเจริญแล้วจะไม่เสื่อมไปตามวัย แต่ถ้าไม่ได้อบรมเจริญปัญญา ก็ตามวัย

ถ. ในปีที่ ๖๐ เป็นปีแห่งมารยาอย่างไร

ท่านอาจารย์ การล่วงจากวัยกลางคนไปสู่วัยชรา บางคนอายุ ๕๐ อาจจะยังไม่เห็นถึงความชรา เพราะปีที่ ๔๐ เป็นปีแห่งกำลัง ปีที่ ๕๐ เป็นปีแห่งปัญญา แต่ปีที่ ๖๐ ควรที่จะมองเห็นความแก่ ความชรา แต่คิดว่ายังไม่แก่ หรือคิดว่ายังแข็งแรง คิดว่า ยังเหมือนเดิมทั้งความรู้สึกนึกคิด จึงเหมือนมารยาที่ทำให้เข้าใจผิดไป เพราะแท้ที่จริงควรเป็นปีที่ชรา แต่ความรู้สึกยังไม่เป็นอย่างนั้น คิดว่ายังแข็งแรงเหมือนเดิม ซึ่งอาจจะเป็นไปได้สำหรับท่านที่มีสุขภาพสมบูรณ์ดี เพราะฉะนั้น ก็เป็นปีซึ่งยังไม่แน่ใจว่าได้แก่แล้ว จนกว่าจะถึงปีที่ ๗๐ ปีแห่งความค้อม ปีที่ ๘๐ ปีแห่งความโกง จากค้อมก็สู่โกง ปีที่ ๙๐ ปีแห่งความหลง และปีที่ ๑๐๐ คือ ปีแห่งการนอน เคลื่อนไหวลำบากสำหรับคนที่มีอายุ ๑๐๐ ปี แม้แต่ ๙๐ ปี กำลังก็อ่อนลงไปมากแล้ว

เพราะฉะนั้น จะเห็นจริงๆ ถึงความไม่เที่ยงของรูป ซึ่งทุกคนจะต้องถึงใน วันหนึ่งวันใด ช้าหรือเร็วเท่านั้นเอง และแล้วแต่ว่าจะถึงหรือเปล่า เช่น ๑๐๐ ปีอย่างนี้ ก็ไม่แน่ว่าจะถึง ๙๐ ปีก็ไม่แน่ว่าจะถึง ๘๐ ปีก็ไม่แน่ว่าจะถึง ๗๐ ปีก็ไม่แน่ว่าจะถึง ๖๐ ปีก็ยังไม่แน่ว่าจะถึง เพราะตามความเป็นจริงรูปเกิดและดับไป เพียงแต่ถ้ายังไม่สิ้นสุดชีวิตในภพหนึ่งชาติหนึ่ง ก็จะปรากฏสภาพของรูปในลักษณะอาการต่างๆ

อีกประการหนึ่ง โดยพิจารณาซอยให้สั้นเข้ากว่านั้นอีก คือ ใน ๑๐๐ ปี แทนที่จะซอยเป็น ๑๐ ปี ก็ซอยเป็น ๒๐ ส่วน ส่วนละ ๕ ปี หรือว่าซอยเป็น ๒๕ ส่วน ส่วนละ ๔ ปี หรือว่าซอยเป็น ๓๓ ส่วน ส่วนละ ๓ ปี ซอยให้สั้นอีกก็ได้ คือ ซอยเป็น ๕๐ ส่วน ส่วนละ ๒ ปี หรือว่าซอยให้สั้นอีก เป็นส่วนละ ๑ ปี และปีหนึ่งซอยเป็น ๓ ส่วน ด้วยอำนาจฤดู ๓ หรือซอยเป็น ๖ ส่วน ด้วยอำนาจฤดู ๖ คือ หัวฤดู ท้ายฤดูด้วย หรือซอยเป็น ๑๒ ส่วน ด้วยอำนาจเดือน ๑๒ เดือน และพิจารณาโดยนัยที่กล่าวแล้ว คือ รูปในแต่ละระยะที่แบ่งนั้นๆ ก็ดับในระยะนั้นๆ ไม่ถึงระยะต่อๆ มา จึง ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา

ข้อสำคัญ พิจารณาบ้างหรือเปล่า

ไม่ใช่ว่าทรงแสดงไว้เพื่อที่จะพิจารณาให้ละเอียดขึ้น แต่ไม่ได้พิจารณาเลย เพราะฉะนั้น การพิจารณาก็มีตั้งแต่อย่างหยาบ ตั้งแต่ชาติก่อนจนกระทั่งถึงชาตินี้ และพิจารณาชาตินี้โดยวัยต่างๆ ซอยให้สั้นเข้าๆ จนกระทั่งถึง ๑ เดือน

ซอยออกเป็น ๑๒ ส่วน ด้วยอำนาจ ๑๒ เดือน และยังแบ่งเดือนเป็น ๒ ปักษ์ คือ ข้างแรมกับข้างขึ้น และแบ่งปักษ์ออกเป็น ๑๕ ส่วน คือ ๑๕ วัน และแบ่งวันออกเป็น ๓ ยาม

นี่คือการให้พิจารณาจริงๆ ซึ่งในวันหนึ่งก็แบ่งออกเป็น ๓ ยาม แต่ถ้าจะให้ละเอียดยิ่งกว่านั้นอีก ก็แยกเป็นส่วนๆ ๖ ส่วนใน ๓ ยาม คือ ก้าว ถอย คู้ เหยียด มอง เหลียว ซึ่งมีอยู่ตลอดเวลาใน ๓ ยามนั้น และพิจารณารูปที่เป็นไปในเวลาก้าว ซึ่งไม่ถึงเวลาถอย

แสดงให้เห็นจริงๆ ว่า สิ่งที่เกิดขึ้น เกิดขึ้นเพื่อดับแต่ละขณะ ไม่มีการย้อนกลับไปหาขณะก่อนเลย เช่น ในขณะที่ก้าวจะรู้ได้ว่า รูปที่ก้าวในขณะนั้นก็ดับในขณะนั้นนั่นเอง ไม่ใช่รูปก่อนที่จะก้าว และยังไม่ถึงรูปที่เป็นไปในเวลาอื่น เช่น ในเวลาถอย ไม่ถึงเวลาคู้ พิจารณารูปที่เป็นไปในเวลาก้าวไม่ถึงเวลาถอย รูปที่เป็นไปในเวลาถอย ไม่ถึงเวลาคู้ รูปที่เป็นไปในเวลาคู้ไม่ถึงเวลาเหยียด รูปที่เป็นไปในเวลาเหยียดไม่ถึงเวลามอง รูปที่เป็นไปในเวลามองไม่ถึงเวลาเหลียว ย่อมดับไปในระยะนั้นๆ นั่นแล

อนึ่ง กำหนดละเอียดลงไปอีก ซอยระยะย่างเท้าก้าวหนึ่งเป็น ๖ ส่วน คือ รูปที่เป็นไปแล้วในเวลายกไม่ถึงเวลาย่าง รูปที่เป็นไปในเวลาย่างไม่ถึงเวลาก้าว รูปที่เป็นไปในเวลาก้าวไม่ถึงเวลาผ่อนลง รูปที่เป็นไปในเวลาผ่อนลงไม่ถึงเวลาจดพื้น รูปที่เป็นไปในเวลาจดพื้นไม่ถึงเวลาเหยียบราบ ย่อมดับไปในระยะนั้นๆ นั่นแล

การพิจารณาโดยอาการถึงความตั้งอยู่ไม่ได้แห่งรูปที่เจริญวัยแล้ว ด้วยประการฉะนี้

เมื่อกี้ก่อนที่จะถึงที่นี่ทุกคนต้องก้าวแน่นอน และถึงแม้ว่าจะยังอยู่ในห้องนี้ ก็มีการก้าวอยู่ แต่จะต้องพิจารณาซอยระยะย่างเท้าก้าวหนึ่งออกเป็น ๖ ส่วน เป็นความจริงใช่ไหม ถ้าจะพิจารณารูปในขณะที่ยก ขณะนั้นไม่ใช่ในขณะที่ย่าง เพียงแต่ยกขึ้น รูปที่เป็นไปในเวลาย่างก็ไม่ถึงเวลาก้าว รูปที่เป็นไปในเวลาก้าวก็ไม่ถึงเวลาผ่อนลง รูปที่เป็นไปในเวลาผ่อนลงก็ไม่ถึงเวลาจดพื้น และรูปที่เป็นไปในเวลาจดพื้นก็ไม่ถึงเวลาเหยียบราบ

ไม่ทราบท่านผู้ใด ระลึกลักษณะของรูปที่กำลังปรากฏอย่างนี้หรือเปล่า แต่ว่าสติสัมปชัญญะสามารถที่จะเกิดระลึกรู้ลักษณะของรูปได้

ถ. คัมภีร์สัจจสังเขปที่อาจารย์ยกมาอ้าง เวลานี้ในกรุงเทพเขาก็ปฏิบัติกันอย่างนี้ เวลาก้าวก็นึกว่า ยกหนอ ย่างหนอ เหยียบหนอ ถูกหนอ อย่างนี้เป็นต้น ข้อปฏิบัติแบบนี้จะเห็นความเกิดดับของรูป ใช่ไหม

ท่านอาจารย์ ไม่ได้มุ่งที่จะให้เห็นการเกิดดับโดยการคิดว่ากำลังก้าว หรือกำลังย่าง หรือกำลังเหยียบ แต่ต้องแยกลักษณะของนามธรรมและรูปธรรม นี่เป็นสิ่งที่สำคัญที่สุด ไม่ว่าจะพิจารณาสภาพธรรมที่กำลังปรากฏในขณะใดก็ตาม เช่น ในขณะนี้ ที่นั่ง ก็ระลึกลักษณะที่เป็นรูป หรือลักษณะที่เป็นนาม เพื่อเพิ่มการรู้ชัดขึ้น

ทุกท่านสามารถรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏตามปกติ เช่น ทางตา เห็น เป็นปกติ แต่ว่าลักษณะที่เห็นเป็นนามธรรม เป็นธาตุรู้ เป็นอาการรู้ นี่เป็นสิ่งที่ปัญญาจะต้องเจริญขึ้น ไม่ใช่เพียงแต่พิจารณาว่าเห็น หรือในขณะที่กำลังก้าว ก็ไม่ใช่คิดว่าก้าวหนอ หรือว่าย่างหนอ หรือว่ายกหนอ หรือว่าเหยียบหนอ แต่จะต้องรู้ลักษณะของนามธรรมที่กำลังมีรูปเป็นอารมณ์ และรู้ลักษณะของรูปในขณะนั้นว่า ต่างกับลักษณะของนาม

ข้อสำคัญประการแรกที่สุด คือ ไม่ว่าสติจะเกิดในขณะใด ระลึกรู้ลักษณะของสภาพธรรมในขณะใด จะต้องศึกษาลักษณะของสภาพธรรมที่ปรากฏ โดยเพิ่มความรู้ลักษณะที่เป็นนามธรรมว่า ลักษณะที่เป็นนามธรรมต่างกับลักษณะของรูปธรรม ซึ่งยากที่จะรู้

พูดถึงนามธรรมๆ นามธรรมไม่ใช่รูป แต่ที่กำลังเห็น ลักษณะที่ไม่ใช่รูปซึ่งเป็นนามธรรม เป็นเพียงธาตุรู้ เป็นอาการรู้อย่างไร

การอบรมเจริญปัญญาจะต้องระลึกทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจ โดยศึกษาลักษณะของสภาพรู้ซึ่งต่างกับลักษณะของรูป จนกว่าจะรู้ชัด

ทุกคนเข้าใจความหมายที่ว่า ตั้งแต่ศีรษะตลอดเท้าไม่ใช่สภาพที่รู้อะไรเลย ขณะนี้ถ้าท่านผู้ใดกำลังยืน หรือว่าท่านผู้ใดกำลังนั่ง ท่านผู้ใดกำลังนอน ลองคิดถึงซากศพ ซึ่งตั้งแต่ศีรษะตลอดเท้าเป็นรูป ไม่มีเห็น เพราะฉะนั้น ในขณะที่กำลังเห็นเดี๋ยวนี้ ต้องต่างจากซากศพ

อาการเห็น ลักษณะเห็น เป็นสภาพรู้ เป็นธาตุรู้ ซึ่งซากศพไม่มี เพราะซากศพมีแต่รูปซึ่งแข็งตั้งแต่ศีรษะตลอดเท้า ถ้าเพิ่งสิ้นชีวิตใหม่ๆ ยังไม่แข็งก็ได้ แต่ไม่มีการเห็น เพราะฉะนั้น ใครก็ตามที่พยายามน้อมที่จะศึกษาให้รู้ลักษณะของธาตุรู้ อาการรู้ ก็อาจจะนึกเทียบได้กับรูปที่ปราศจากวิญญาณว่า ซากศพมีรูป แต่ไม่มีเห็น ไม่มีได้ยิน เพราะฉะนั้น ในขณะที่กำลังได้ยินนี้ ลืมเรื่องของรูป และศึกษาลักษณะของการรู้เสียง สภาพที่กำลังได้ยินเสียงว่า ลักษณะที่รู้เสียงนั้นเป็นแต่เพียงธาตุรู้ เป็นอาการรู้ ชนิดหนึ่ง ซึ่งไม่ใช่เรา เกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัยและดับไป

ดังนั้น ไม่ว่าจะโดยนัยใดๆ ที่จะพิจารณาขณะที่ก้าว ขณะที่เดิน ขณะที่ย่าง ขณะที่เหยียบ ให้ศึกษาลักษณะของรูปธรรมและลักษณะของนามธรรม โดยไม่ใช่คิดถึงชื่อหรือคิดถึงคำ แต่ถ้าจะมีการคิดนึกเกิดขึ้น สติสัมปชัญญะก็ต้องรู้ว่า ขณะที่คิดนึกนั้น ซากศพก็ไม่ได้คิดอีกเหมือนกัน เพราะฉะนั้น ในขณะที่กำลังคิดนั้น ก็เป็นลักษณะอาการของธาตุรู้ สภาพรู้

พอที่จะระลึกลักษณะที่เป็นธาตุรู้ในขณะนี้ได้ ใช่ไหม

นอกจากนั้น ยังสามารถพิจารณารูป ด้วยสามารถรูปที่เกิดแต่อาหาร คือ

รูปที่เป็นไปในเวลาอิ่ม ไม่ถึงเวลาหิว ย่อมดับไปในเวลาอิ่มนั้นนั่นแล รูปที่เป็นไปในเวลาหิว ไม่ถึงเวลาอิ่ม ย่อมดับไปในเวลาหิวนั้นนั่นแล เพราะเหตุนั้น รูปจึงไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา

ถ้าเป็นโยนิโสมนสิการ คือ การพิจารณาโดยแยบคาย จะทำให้ระลึกได้ในขณะที่หิว เพราะวันหนึ่งๆ ต้องหิว ก็ไม่ลืมที่จะพิจารณาลักษณะของนามธรรมและรูปธรรมในขณะที่หิว โดยไม่ต้องเจาะจงว่าจะพิจารณารูปอะไร นามอะไร แต่ใน ขณะที่หิวนั้นก็อาจจะระลึกได้ว่า ลักษณะไหนเป็นนามธรรม ลักษณะไหนเป็นรูปธรรม

หรือในขณะที่กำลังบริโภคอาหาร หลงลืมสติ แต่เมื่อบอกว่าอิ่มแล้ว ก็อาจจะเป็นผู้ที่โยนิโสมนสิการนึกได้ทันที ระลึกลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏในขณะนั้น เพื่อรู้ว่าเป็นนามธรรมหรือรูปธรรม

ถ้าไม่ระลึกอย่างนี้ ไม่มีทางดับการยึดถือสภาพธรรมว่า เป็นตัวตน เป็นสัตว์ เป็นบุคคลได้ เพราะว่าจะหลงลืมสติตลอด ไม่ว่าจะนั่ง จะนอน จะยืน จะเดิน จะก้าว จะคู้ จะเหยียด จะเหลียว จะดู หรือว่าจะหิว จะอิ่ม

ข้อความต่อไปมีว่า

พิจารณารูปด้วยสามารถรูปที่เกิดแต่อุตุว่า รูปที่เป็นไปแล้วในเวลาหนาว ไม่ถึงเวลาร้อน รูปที่เป็นไปแล้วในเวลาร้อน ไม่ถึงเวลาหนาว ย่อมดับไปในเวลานั้นๆ นั่นแล เพราะเหตุนั้น รูปจึงไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา

เรื่องหนาวเรื่องร้อนเป็นชีวิตประจำวัน ทุกท่านหมู่นี้ระยะนี้อาจจะบอกว่า อากาศดี และบางวันอาจจะรู้สึกว่าร้อนมาก แต่ไม่ใช่หลงลืมสติและพูดถึงเรื่องอากาศเท่านั้น แต่ควรที่จะระลึกทันทีในขณะนั้นว่า ลักษณะใดเป็นนามธรรม ลักษณะใดเป็นรูปธรรม

เพราะฉะนั้น ข้อความในอรรถกถาจะแสดงธรรมเป็นเครื่องเตือนให้สติระลึกลักษณะของสภาพธรรมในชีวิตประจำวัน เพราะทุกท่านคงจะพูดกันเรื่องหนาวๆ ร้อนๆ ตลอดเวลา ซึ่งในขณะที่พูดเรื่องหนาวๆ ร้อนๆ ก็ควรที่สติจะระลึกลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏด้วย

ต่อจากนั้น ควรที่จะได้พิจารณา ด้วยสามารถแห่งรูปที่เกิดแต่กรรม คือ

รูปอันมีกรรมเป็นสมุฏฐานที่เป็นไปในจักขุทวาร ไม่ถึงโสตทวาร ย่อมดับในจักขุทวารนั้นนั่นแล รูปที่มีกรรมเป็นสมุฏฐานที่เป็นไปในโสตทวาร ฆานทวาร ชิวหาทวาร กายทวาร หทยวัตถุ ย่อมดับในทวารนั้นๆ นั่นแล เพราะเหตุนั้น จึงไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา

ต่อจากเรื่องของความหนาว ความร้อน ก็มาถึงทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจว่า รูปที่เป็นไปในแต่ละทวารนั้นก็ดับ เมื่อกระทบกับแต่ละทวารนั้นนั่นเอง เพราะฉะนั้น ในขณะที่กำลังเห็นทวารหนึ่ง รูปดับ ในขณะที่กำลังได้ยินทวารหนึ่ง รูปก็ดับทางทวารนั้นๆ ไม่ต่อเนื่อง หรือไม่ใช่รูปอันเดียวกัน ระหว่างขณะที่เห็นกับขณะที่ได้ยิน

นอกจากนั้น ก็พิจารณา ด้วยสามารถรูปที่เกิดแต่จิต คือ

รูปที่เป็นไปแล้วในกาลแห่งโสมนัส ไม่ถึงกาลแห่งโทมนัส รูปที่เป็นไปแล้ว ในกาลแห่งโทมนัส ไม่ถึงกาลแห่งโสมนัส ย่อมดับไปในจิตนั้นๆ นั่นแล เพราะเหตุนั้นจึงไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา

ขณะนี้เอง โสมนัส หรือโทมนัส หรืออุเบกขา เวลาที่สนุกสนานรื่นเริง ยิ้มแย้มแจ่มใส ขณะนั้นจิตเป็นโสมนัส รูปดับในขณะที่กำลังโสมนัสนั่นเอง ไม่ถึงกาลที่เป็นโทมนัสเวทนา หรือว่าในขณะที่โทมนัสเวทนาเกิด โทสมูลจิตเกิด ร้องไห้คร่ำครวญ รูปนั้นก็ดับไปๆ ในขณะที่กำลังร้องไห้คร่ำครวญนั่นเอง ไม่ถึงกาลแห่งโสมนัส

เพราะฉะนั้น สติสามารถที่จะระลึกลักษณะของสภาพธรรม แม้ในขณะที่เวทนาเปลี่ยนไปจากสภาพของโสมนัสเป็นอุเบกขา และเปลี่ยนจากสภาพของอุเบกขาเป็นโทมนัสเวทนา

นอกจากนั้น สามารถพิจารณา ด้วยสามารถธรรมดารูป คือ

ในรูปที่เนื่องด้วยอนินทรีย์ อันเป็นไปอยู่ในระยะกำหนดเป็นอันมาก มีหน่อแห่งต้นอโศกเป็นต้น รูปที่เป็นไปในระยะกำหนดนั้นๆ ไม่ถึงระยะกำหนดอื่นๆ ย่อมดับไปในระยะกำหนดนั้นๆ นั่นแล เพราะเหตุนั้น จึงไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา

ท่านที่ชอบต้นไม้และพิจารณาดูการเจริญเติบโตของต้นไม้บ่อยๆ จะเห็นการเจริญเติบโตตั้งแต่เป็นหน่อจนกระทั่งเป็นลำต้น เป็นกิ่ง ก้าน ใบ ดอก ขณะนั้นระลึกลักษณะของสภาพธรรมที่เกิดดับบ้างหรือเปล่า แต่ตามความเป็นจริงแล้ว ควรพิจารณาความไม่เที่ยง ความเกิดขึ้นและดับไปแม้ของรูปซึ่งไม่มีใจครอง เช่น รูปของต้นไม้ใบหญ้าต่างๆ ก็ไม่สามารถคงทนอยู่ได้ ต้องมีการเกิดดับเจริญเติบโตและเปลี่ยนแปลงไปต่างๆ

เมื่อได้พิจารณาด้วยดี อบรมเจริญปัญญาด้วยดี ผล คือ

พิจารณาด้วยสามารถถอนทิฏฐิ ย่อมเห็นด้วยอำนาจการถอนเสียซึ่งทิฏฐิ เพราะมองไม่เห็นอัตตา ด้วยอำนาจอนัตตานุปัสสนา

การพิจารณาบ่อยๆ เนืองๆ สติเริ่มระลึก ปัญญาที่เจริญขึ้นจะต้องมีผล คือ สามารถถอนความเห็นผิดที่เคยยึดถือสภาพธรรมว่าเป็นอัตตา เพราะมองไม่เห็นอัตตาในสภาพธรรมใดๆ ที่เกิดขึ้นปรากฏ ด้วยอำนาจอนัตตานุปัสสนา

พิจารณาด้วยสามารถเพิกเสียด้วยดีซึ่งมานะ ย่อมเห็นด้วยอำนาจการเพิกเสียด้วยดีซึ่งมานะ เพราะมองไม่เห็นความสูงส่งซึ่งมีมานะอยู่ ด้วยอำนาจ อนิจจานุปัสสนา

กิเลสทั้งหลายแม้แต่มานะ เวลาที่สภาพธรรมปรากฏโดยความไม่เที่ยงเลย ก็จะทำให้สามารถ เพิกเสียด้วยดีซึ่งมานะ ได้

พิจารณาด้วยสามารถระงับความใคร่ ย่อมเห็นด้วยอำนาจระงับความใคร่ เพราะมองไม่เห็นวัตถุที่ตนพึงปรารถนา ด้วยอำนาจทุกขานุปัสสนา

ถ้าประจักษ์แจ้งจริงๆ ว่า สภาพธรรมเกิดขึ้นและดับไป ยังจะปรารถนา สภาพธรรมอะไรอีกในขณะที่ประจักษ์ความจริงนั้น เพราะสิ่งที่เกิดและดับไปไม่ใช่ วัตถุที่น่าปรารถนา แต่เป็นการยากจริงๆ ที่จะเห็นการเกิดขึ้นและดับไปของสิ่งทั้งหลายซึ่งกำลังเกิดดับอยู่ในขณะนี้

นอกจากนั้น ยังต้องพิจารณาละเอียด เพราะถ้าถือว่าเราเห็น หรือว่าวิปัสสนาของเรา ดังนี้ ขึ้นชื่อว่าการถอนเสียด้วยดีซึ่งทิฏฐิยังไม่มี

เพราะฉะนั้น เพียงแต่สติระลึกลักษณะของนามธรรมรูปธรรมบ้างเล็กๆ น้อยๆ ยังไม่สามารถถ่ายถอนกิเลสใดๆ ทั้งสิ้น เพราะกิเลสจะติดตามไปละเอียดขึ้นๆ แม้แต่ในขณะที่ประจักษ์การเกิดดับของนามธรรมและรูปธรรม ยังไม่ใช่การรู้แจ้งพระนิพพานที่สามารถดับกิเลสได้ ขณะนั้นก็ยังเป็นเราเห็น เป็นวิปัสสนาของเรา ฉะนั้น จึงยังไม่ได้ดับซึ่งทิฏฐิเป็นสมุจเฉท แต่เพราะถือว่า สังขารเท่านั้นย่อมเห็นสังขาร ดังนี้ ชื่อว่าการถอนเสียด้วยดีซึ่งทิฏฐิย่อมมี

ในขณะนี้ไม่มีสัตว์บุคคลใดๆ ทั้งสิ้น เป็นแต่ละขันธ์ซึ่งเกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัย ซึ่งไม่เหมือนกันเลยในขณะนี้ ไม่ว่าจะเป็นสังขารขันธ์ของใครก็ตาม การคิดนึกของ แต่ละคนในขณะนี้ ย่อมเป็นไปตามการปรุงแต่งของการสะสมของแต่ละบุคคล

ถ้าท่านผู้ฟังเจริญสติระลึกรู้ลักษณะของจิตที่เกิดและดับไป และพิจารณาถึงปัจจัยต่างๆ ซึ่งทำให้เกิดจิตขณะนั้นขึ้นได้ จะเห็นได้จริงๆ ว่า ปัจจัยนั้นช่างวิจิตรที่สามารถปรุงแต่งให้จิตนั้นเกิดขึ้นขณะหนึ่งและดับไป เพราะสิ่งอื่นไม่สามารถทำให้จิตเกิดได้เลยนอกจากปัจจัยที่ทำให้จิตประเภทนั้นๆ เกิดขึ้น เพราะฉะนั้น ไม่อยู่ในอำนาจบังคับบัญชาจริงๆ

ผู้ที่ถือว่า เราเห็นด้วยดี เราเห็นด้วยใจ ดังนี้ ยังชื่อว่าเพิกถอนมานะไม่ได้ แต่เพราะถือว่า สังขารเท่านั้นย่อมเห็นสังขาร ดังนี้ การเพิกถอนมานะย่อมมี

ผู้ที่ยังชื่นชมวิปัสสนาอยู่ว่า เราสามารถเห็น ดังนี้ ชื่อว่ายังระงับความใคร่ไม่ได้ แต่เพราะถือว่า สังขารเท่านั้นย่อมเห็นสังขาร ดังนี้ ชื่อว่าระงับความใคร่ไว้ได้

เรื่องที่จะละ คลาย ระงับ ดับกิเลสเป็นเรื่องที่ละเอียดจริงๆ แม้ปัญญาจะเกิดขึ้นบ้างเพียงเล็กน้อยแล้ว ก็ยังมีความสำคัญตน หรือว่ายังมีความพอใจในการที่ปัญญาขั้นนั้นๆ เกิด ซึ่งเป็นธรรมเครื่องเนิ่นช้า ทำให้การดับกิเลสเนิ่นช้าต่อไปอีก

สำหรับเรื่องของทุกข์ ตั้งแต่การเกิดจนกระทั่งเจริญเติบโตถึงวัยต่างๆ แม้การพิจารณาขณะที่แล ขณะที่เหลียว ขณะที่ก้าว ขณะที่คู้ ขณะที่เหยียด ขณะที่หิว ขณะที่อิ่ม ขณะที่ร้อน ขณะที่หนาว ซึ่งเป็นชีวิตประจำวัน ก็ยังต้องเป็นผู้ละเอียดที่จะรู้ว่า แม้โทสมูลจิตซึ่งเป็นอกุศลธรรมก็เกิดขึ้นเพราะโลภะหรือราคะเป็นมูลเป็นปัจจัย คือ ตราบใดที่ยังมีความยินดีพอใจในรูป ในเสียง ในกลิ่น ในรส ในโผฏฐัพพะอยู่