จิตปรมัตถ์ ตอนที่ 109

และเมื่อปัสสัทธิทั้ง ๒ มีกำลังถึงความแก่รอบ ย่อมยังสุข ๒ อย่าง คือกายิกสุขและเจตสิกสุขให้บริบูรณ์

ความสุขซึ่งมีอยู่จากรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ จะเทียบไม่ได้กับความสุขซึ่งเกิดพร้อมกับปีติซึ่งเป็นความสงบขึ้น และเอิบอิ่มขึ้น ในขณะนั้นทั้งกายและใจ ทั้งกายิกสุขและเจตสิกสุขบริบูรณ์ขึ้น

ความสุขเมื่อมีกำลังแก่รอบย่อมยังสมาธิ ๓ อย่าง คือ ขณิกสมาธิ อุปจารสมาธิ อัปปนาสมาธิให้บริบูรณ์

แสดงถึงการที่ปีติมีกำลังขึ้น และความสงบก็มีกำลังขึ้น ความสุขก็มีกำลังขึ้น จากขณิกสมาธิ จนถึงอุปจารสมาธิ จนถึงอัปปนาสมาธิ แต่เมื่อปีติและสุขอย่างนั้น ยังไม่เกิด สติปัฏฐานก็ระลึกลักษณะของปีติที่กำลังมี กำลังเป็น ตามความเป็นจริง ไม่ต้องเปลี่ยนแปลงสภาพของธรรมในขณะนั้น

บางท่านก็บอกว่า เวลาที่ท่านกำลังดูโทรทัศน์ เป็นเรื่องละครโศกเศร้า น้ำตาก็จะไหล แต่ว่าสติเกิด ก็เลยเฉยๆ จะทำอย่างไร

ไม่ใช่เรื่องที่จะทำให้น้ำตาไหลอีกเหมือนกัน คือ ไม่จำเป็นต้องอยากให้ น้ำตาไหลอีก เพราะสติระลึกลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏ และไม่ต้องเปลี่ยนแปลง ไม่ใช่ว่าอยากจะให้น้ำตาไหล และให้สติระลึกลักษณะของจิตที่กำลังมีน้ำตาไหล ไม่ต้องทำอะไรทั้งนั้น สภาพธรรมทุกอย่างเกิดขึ้นเป็นไปตามเหตุตามปัจจัย เพราะฉะนั้น สติพร้อมที่จะระลึกเมื่อไร ก็รู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังเป็นอยู่

ท่านผู้นั้นคงจะชอบเรื่องโศกเศร้า ท่านก็บอกว่า เมื่อสติระลึก ก็เลยเฉยๆ ไม่ร้องไห้ ก็ถามท่านว่า และเป็นอย่างไร ไม่ร้องก็ธรรมดา สติก็ระลึกลักษณะสภาพของจิตในขณะนั้น ท่านก็บอกว่า ก็ไม่สนุก

คือ คงจะเป็นผู้ที่ชอบเพลิดเพลินไปกับเรื่องโศกเศร้าต่างๆ เวลาที่สติเกิด ไม่ร้องไห้ ก็กลายเป็นไม่สนุก แต่ตามความเป็นจริงแล้ว ทุกอย่างที่ปรากฏ เกิดขึ้นเพราะเหตุปัจจัยชั่วขณะเพียงเล็กน้อยและดับอย่างรวดเร็ว นี่เป็นสิ่งที่ปัญญาจะต้องอบรมจนกระทั่งสามารถประจักษ์แจ้งในลักษณะของสภาพธรรมที่เป็นปกติ ไม่ใช่เปลี่ยนจากปกติด้วยความต้องการ

สำหรับลักษณะของปีติและสุขซึ่งเกิดร่วมกัน ปีติเจตสิกเป็นสังขารขันธ์ เป็นปกิณณกเจตสิก เกิดได้ทั้งกุศลจิตและอกุศลจิต แต่สำหรับสุขเวทนานั้น เป็นความรู้สึกที่เป็นสุข ต่างกับลักษณะของปีติซึ่งเป็นความปลาบปลื้ม ความเอิบอิ่ม

อัฏฐสาลินี จิตตุปปาทกัณฑ์ อธิบายความหมายของคำว่า สุข มีข้อความว่า

สุขยตีติ สุขัง ธรรมที่ชื่อว่าสุข เพราะอรรถว่า สบาย อธิบายว่า ความสุขย่อมเกิดแก่ผู้ใด ก็ทำบุคคลนั้นให้ถึงความสุข ความสบาย

อีกอย่างหนึ่ง ธรรมชาติใดย่อมขุด (ทำลาย) อาพาธทางกายทางใจ เพราะเหตุนั้นธรรมชาตินั้นจึงชื่อว่าสุข สุขนี้เป็นชื่อของโสมนัสเวทนา

การแยกลักษณะของปีติและสุข ก็เพื่อให้เห็นสภาพของความรู้สึกว่า เป็นอย่างหนึ่ง และความปลาบปลื้มอิ่มเอิบใจนั้น เป็นอีกอย่างหนึ่ง

อีกนัยหนึ่ง สุขมีการยินดีเป็นลักษณะ (สาตลักขณัง) มีการยังสัมปยุตตธรรมทั้งหลายให้เจริญเป็นรสะ (สัมปยุตตานัง อุปัพรูหนรสัง) มีการอนุเคราะห์เป็น ปัจจุปัฏฐานะ (อนุคคหณปัจจุปัฏฐานัง)

ความยินดีในการได้อิฏฐารมณ์เป็นปีติ การเสวยรสอารมณ์ที่ได้แล้วเป็นสุข ปีติมีในที่ใด สุขก็มีในที่นั้น สุขมีในที่ใด ในที่นั้นไม่แน่ว่ามีปีติ

ตามธรรมดาในกามาวจรจิตทั้งหมด ปีติเจตสิกกับสุขเวทนาหรือโสมนัสเวทนาจะเกิดร่วมกัน แต่ว่า สุขมีในที่ใด ในที่นั้นไม่แน่ว่ามีปีติ คือ ในจตุตถฌาน ฌานที่ ๔ ประกอบด้วยสุขเวทนาซึ่งละปีติเจตสิกแล้ว

แสดงให้เห็นถึงความละเอียดของสภาพจิตว่า ปีติเป็นสภาพที่ปลาบปลื้ม อิ่มเอิบใจ แต่โสมนัสเวทนาเป็นสภาพที่มีความรู้สึกเป็นสุข เพราะฉะนั้น ความละเอียดของโสมนัสเวทนาจะเพิ่มขึ้น ถ้าโสมนัสเวทนานั้นปราศจากซึ่งปีติ แต่ต้องเป็นผู้ที่อบรมเจริญสมถภาวนาได้ปฐมฌานฌานที่ ๑ ซึ่งประกอบด้วยวิตก วิจาร ปีติ สุข เอกัคคตา และเห็นโทษของวิตกเจตสิก ละวิตกเจตสิกได้ จึงจะถึงทุติยฌาน ซึ่งไม่ประกอบด้วยวิตกเจตสิก แต่ประกอบด้วยวิจาร ปีติ สุข เอกัคคตา และพิจารณาเห็นว่า ถ้ายังมีวิจารอยู่ก็ยังไม่สงบขึ้น เพราะฉะนั้น ก็ละวิจาร และถึง ตติยฌานซึ่งประกอบด้วยปีติ สุข เอกัคคตา และยังพิจารณาเห็นว่า ถ้ายังประกอบด้วยปีติ ก็ไม่ละเอียดเท่ากับโสมนัสเวทนาซึ่งไม่ประกอบด้วยปีติ เพราะฉะนั้น จึงละปีติ จึงถึงจตุตถฌาน ซึ่งประกอบด้วยสุขเวทนาและเอกัคคตา และยังเห็นว่า สุขเวทนาก็ยังไม่ประณีตเท่ากับความรู้สึกซึ่งเป็นอทุกขมสุขเวทนาหรืออุเบกขาเวทนา เพราะฉะนั้น จึงละสุข เมื่อละสุขแล้ว ก็ต้องประกอบด้วยอุเบกขาเวทนากับ เอกัคคตา จึงเป็นปัญจมฌาน

จะเห็นได้ว่า การอบรมเจริญสมถภาวนาจนกระทั่งถึงฌานจิต ถ้าไม่ประกอบด้วยสติสัมปชัญญะจริงๆ ที่สามารถรู้ลักษณะที่ต่างกันของวิตกเจตสิก วิจารเจตสิก ปีติเจตสิก สุขเวทนา และเอกัคคตาเจตสิกแล้ว ก็ไม่สามารถบรรลุถึงความสงบที่เป็นฌานจิตจริงๆ ได้ เพราะฉะนั้น ต้องเป็นผู้ที่ประกอบด้วยสติสัมปชัญญะเพิ่มขึ้น จึงสามารถละแต่ละองค์ของฌานทั้ง ๕ ได้

เช่น ขณะนี้ วิตก วิจาร กำลังเกิด สติสัมปชัญญะสามารถรู้ลักษณะที่ต่างกันไหม เพราะฉะนั้น เป็นเรื่องที่จะต้องศึกษาโดยละเอียด พร้อมทั้งพิจารณาสภาพของจิตจริงๆ จึงจะรู้ว่า ความสงบในชีวิตประจำวันซึ่งมีปีติเจตสิกเกิดร่วมกับ โสมนัสเวทนาบ้างนั้น ยังไม่ใช่ขั้นไหนเลย ไม่ใช่เรื่องของการถึงปฐมฌาน ทุติยฌาน ตติยฌาน จตุตถฌาน หรือปัญจมฌาน ถ้าเหตุไม่สมควรแก่ผล เพราะฉะนั้น เป็นผู้ที่สามารถรู้จักตัวเองได้ตามความเป็นจริง ไม่ใช่คิดว่า นั่งสักครู่หนึ่งก็จะถึงปฐมฌาน ทุติยฌาน ตติยฌาน จตุตถฌาน หรือปัญจมฌานได้

เป็นการยากที่จะแยกลักษณะของปีติกับสุขก็จริง แต่สามารถรู้ได้โดยการอุปมาว่า ปีติย่อมมีในเวลาที่บุคคลเหน็ดเหนื่อยในทางกันดาร ได้เห็นหรือได้ยินน้ำในป่า สุขย่อมมีในเวลาที่บุคคลนั้นเข้าไปสู่ร่มเงาในป่าและใช้สอยน้ำ ฉะนั้น ซึ่งข้อความใน อัฏฐสาลินี อรรถกถา ได้ขยายความต่อไปอีก เพื่อที่จะให้พิจารณาจนกระทั่งสามารถรู้ความต่างกันของปีติและสุขว่า

เหมือนอย่างว่า บุรุษเดินทางไกล กันดารมาก มีเหงื่อโทรมตัว มีความอยากกระหาย เวลาที่เห็นบุรุษอื่นเดินทางสวนมา ก็ถามว่า มีน้ำดื่มที่ไหนบ้าง ซึ่งบุรุษนั้นก็ตอบว่า ผ่านดงไปแล้วมีสระธรรมชาติและป่าสูง พอเขาได้ฟัง ย่อมจะมีจิตร่าเริงยินดี และเมื่อเดินต่อไปก็เห็นกลีบ ก้าน ใบ ดอกอุบล เป็นต้น ตกเกลื่อนที่แผ่นดิน ก็เป็นผู้มีจิตร่าเริงอย่างดี เพราะใกล้เข้าไปแล้ว และเมื่อต่อไปอีก ก็เห็นบุรุษมีผ้าเปียก ผมเปียก และได้ยินเสียงไก่ป่าและนกยูงป่าเป็นต้น เห็นแนวป่าเขียวเช่นกับข่าย แก้วมณีเกิดในที่เขตสระธรรมชาติ เห็นดอกอุบลและดอกโกมุทเป็นต้นซึ่งเกิดในสระ เห็นน้ำใสสะอาด

ลองคิดถึงความรู้สึกในขณะนั้น ยังไม่ได้บริโภคใช้สอยน้ำนั้นเลย แต่ในขณะที่เห็นนั้น รู้สึกยินดีร่าเริงสักแค่ไหน

เขาก้าวลงสู่สระ อาบดื่มตามชอบใจ ระงับความกระวนกระวายแล้ว เคี้ยวกินเหง้ารากใบบัวเป็นต้น ประดับดอกอุบลเขียวเป็นต้น เอารากบัวขาวพาดที่บ่า ขึ้นจากสระ นุ่งผ้า ตากผ้าที่แดด นอนอยู่ใต้ร่มเงาอันเย็น เมื่อลมอ่อนๆ โชยมาก็กล่าวว่า สุขหนอ สุขหนอ ดังนี้

คำอุปมาเป็นเครื่องเปรียบเทียบ พึงเห็นอย่างนี้ว่า ก็ปีติมีอาการร่าเริงยินดีในอารมณ์อันเป็นส่วนเบื้องต้น พึงเห็นเหมือนเวลาที่ร่าเริงยินดี นับตั้งแต่เวลาที่บุรุษนั้นได้ยินว่า มีสระธรรมชาติและแนวป่า จนกระทั่งถึงการเห็นน้ำ

ส่วนสุข ดำรงอยู่ด้วยการเสวยรสอารมณ์ที่ถึงแล้ว พึงเห็นเหมือนบุคคลอาบน้ำ ดื่มแล้ว จนกระทั่งถึงนอนรำพึงว่า สุขหนอ สุขหนอ ที่ร่มเงาไม้อันเย็น เมื่อลม อ่อนๆ โชยมากระทบ

เป็นการแสดงให้เห็นว่า ขณะนั้นไม่ได้มีความโศกเศร้าเสียใจหรือ โทมนัสเวทนาแทรกเลย เป็นความรู้สึกที่ปลาบปลื้มยินดีเป็นสุขจริงๆ แต่ทุกอย่างก็ชั่วขณะเดียว ไม่ว่าจะเป็นความรู้สึกสุขเวทนาที่เกิดร่วมกับปีติ ต่อไปขณะอื่นก็ต้องเปลี่ยนเป็นอย่างอื่นตามเหตุตามปัจจัย เพราะแม้เวทนาที่เป็นสุขก็ไม่เที่ยง เปลี่ยนเป็นอุเบกขา และเปลี่ยนเป็นทุกข์หรือโทมนัสเวทนาได้

แม้บุรุษนั้นก็จะอยู่ที่นั่นตลอดไปไม่ได้ จะต้องเดินทางต่อไปอีกในสังสารวัฏฏ์ ซึ่งสุขก็จะต้องสลับกับทุกข์ไปจนกว่าจะถึงมรณะ คือ ความตาย สิ้นสุดความเป็นบุคคลในชาติหนึ่งๆ แต่กว่าจะถึงวันตาย โทสมูลจิตคงจะเกิดขึ้นอีกมากมายใน วันหนึ่งๆ ซึ่งก็จะสั่งสมสืบต่อไปจนถึงชาติต่อๆ ไปอีก ถ้ายังไม่อบรมเจริญปัญญาจนกระทั่งดับกิเลสได้เป็นสมุจเฉท

อกุศลธรรมทั้งหลายที่เกิดขึ้นแต่ละครั้งแต่ละขณะแม้จะดับไปแล้ว ก็สะสมสืบต่ออยู่ในจิตขณะต่อๆ ไปเป็นอนุสัยกิเลส คือ เป็นกิเลสที่ยังไม่ได้ดับ เพราะฉะนั้น จะทำให้เกิดกิเลสนั้นๆ อีก แม้แต่โทสมูลจิตซึ่งเป็นความขุ่นใจแม้เพียงเล็กๆ น้อยๆ ในวันหนึ่งๆ อย่างเช่น การรับโทรศัพท์ และเสียงโทรศัพท์ก็ฟังไม่ค่อยจะชัดเจน ขณะนั้นเป็นจิตประเภทไหน นิดเดียว เล็กน้อย เป็นความไม่พอใจเกิดขึ้นแล้วอย่างรวดเร็ว ถ้าไม่สังเกตก็ไม่รู้ว่า ขณะนั้นโทสมูลจิต ความขุ่นใจ ความไม่พอใจเกิดขึ้นแล้วและดับไป และสะสมสืบต่อเป็นเชื้อนอนเนื่องอยู่ในจิตสันดาน เป็นปัจจัยทำให้ โทสมูลจิตข้างหน้าเกิดอีกต่อๆ ไป

เพราะฉะนั้น แม้ความขุ่นใจเพียงเล็กน้อย ก็ต้องสังเกตพิจารณาและเห็นว่าเป็นโทษด้วย เพราะถ้าไม่ใช่ความขุ่นใจเพียงเล็กน้อย แต่เป็นความโกรธบุคคลหนึ่งบุคคลใด ซึ่งความโกรธนั้นก็เป็นความโกรธที่ไม่ลืมและยังไม่ได้ลดน้อยลงเลย จะทำให้เป็นความผูกโกรธ เป็นชีวิตของแต่ละท่านซึ่งพระธรรมจะอนุเคราะห์ให้พิจารณา เห็นโทษ ไม่ว่าจะเป็นไปในเรื่องของโลภะ ในเรื่องของโทสะ เพราะถ้าไม่เห็นโทษ จะไม่มีการละคลายและไม่มีการขัดเกลาเลย แต่ถ้าเห็นโทษจริงๆ และพิจารณาชีวิต ในวันหนึ่งๆ ให้ละเอียดขึ้นว่า ท่านยังมีลักษณะอาการของความโกรธตามที่ได้ทรงแสดงไว้มากน้อยแค่ไหน และมีความตั้งใจจริงๆ ที่จะขัดเกลาละคลายความโกรธนั้นหรือยัง แต่ต้องเห็นโทษและเห็นความละเอียดก่อน ซึ่งลักษณะของความโกรธต่างๆ แม้ความผูกโกรธ ข้อความใน สัมโมหวิโนทนี ขุททกวัตถุวิภังคนิทเทส ได้อธิบายลักษณะของความผูกโกรธว่า

บุคคลใดย่อมผูกโกรธไว้ในกาลก่อน ภายหลังความโกรธเกิดขึ้นอีก ดังนี้ ก็ชื่อว่าอุปนาหะ ความผูกโกรธ

เป็นชีวิตประจำวันจริงๆ ที่จะพิจารณา โกรธใครแล้วไม่หมด และก็เกิดอีก และก็ยังโกรธบุคคลนั้นต่อไปอีก นั่นเป็นความผูกโกรธ

คำว่า อัฏฐปนา (ความตั้งไว้) ได้แก่ การตั้งความโกรธไว้ติดต่อกัน ของความโกรธอันเกิดขึ้นครั้งแรก

โกรธไม่จบ โกรธครั้งแรกอย่างไรก็ยังตั้งความโกรธไว้ติดต่อกันกับความโกรธ อันเกิดขึ้นครั้งแรก

การตั้งความโกรธไว้ตามปกติ เรียกว่า การทรงไว้ซึ่งความโกรธ การตั้งความโกรธบ่อยๆ โดยส่วนทั้งปวง เรียกว่า ความดำรงความโกรธไว้ การไม่แสดงความแตกต่างกันแห่งความโกรธหลังกับความโกรธอันเกิดขึ้นก่อน แล้วทำไว้โดยความเป็นอันเดียวกัน ชื่อว่าการสั่งสมความโกรธไว้

คือ ไม่ลดลงเลย ไม่ว่ากาลเวลาจะล่วงเลยไปนานสักเท่าไร

ความสืบต่อความโกรธครั้งหลังกับด้วยความโกรธครั้งแรก ชื่อว่าความผูกพันความโกรธไว้

คำว่า ความยึดมั่นความโกรธ ได้แก่ การทำความโกรธให้มั่นคง

ผูกไว้แล้ว ทำให้มั่นคงด้วย

คำว่า อยัง วุจจติ ความว่า ลักษณะนี้ มีความผูกโกรธเป็นลักษณะ มีความไม่สละคืนซึ่งเวรเป็นรสะ พระผู้มีพระภาคตรัสลักษณะนี้ว่า อุปนาหะ ความผูกโกรธ ดังนี้ อธิบายว่า บุคคลผู้ประกอบความโกรธด้วยลักษณะใด ย่อมไม่อาจเพื่อสละเวร ชื่อเห็นปานนี้ บุคคลนี้ย่อมติดตามซึ่งความโกรธอื่นๆ อีก ด้วยลักษณะว่า บุคคลนี้ไม่สมควรพูดกับเราอย่างนี้ ดังนี้ ความโกรธของเขาย่อมลุกโพลงทีเดียวราวกับไม้สน อันไฟติดทั่วแล้ว ความโกรธนั้นไม่สะอาด เป็นราวกะหนังหมีอันบุคคลทำความสะอาดอยู่ และเป็นราวกะผ้าเก่าอันเปื้อนด้วยไขมัน

ทรงแสดงด้วยพยัญชนะต่างๆ เพื่อให้พิจารณาเห็นจริงๆ ว่า ในวันหนึ่งๆ เป็นอย่างนี้หรือเปล่า

บางท่านอาจจะคิดว่า ทำไมต้องทรงแสดงไว้มาก ฟังแล้วรู้สึกซ้ำไปซ้ำมา หรือว่าคล้ายกันจนเกือบจะแยกไม่ออก แต่เทศนาที่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าทรงแสดง ย่อมวิจิตรด้วยประการต่างๆ พร้อมด้วยคุณประโยชน์สำหรับอัธยาศัยของผู้ฟังต่างๆ กัน ถ้าพูดครั้งเดียวเท่านั้น ใครสามารถจะระลึกได้ ใครสามารถจะพิจารณาได้

เพราะฉะนั้น คำอุปมาเทศนาของพระผู้มีพระภาค ซึ่งวิจิตรด้วยพระคุณต่างๆ นั้น เหมือนกับการที่ให้เด็กทารกอาบน้ำ แต่งตัว ประพรมด้วยของหอม แป้งฝุ่น และยังเจิมหน้าด้วย ซึ่งเป็นการประดับที่เพิ่มเติมขึ้น แต่แม้กระนั้นการเจิมเพียง จุดเดียวก็ยังไม่พอ จึงต้องเจิมอีกหลายๆ จุด เพื่อส่งเสริมจุดที่เจิมไว้ให้เด่น หรือ ให้งามพร้อมขึ้น ฉันใด การที่ทรงแสดงข้อความโดยละเอียดทั้งหมดซึ่งฟังดูคล้ายๆ กัน แต่ความจริงก็เพื่อพิจารณาให้เห็นว่า ความโกรธที่เป็นความผูกพันไว้ก็มี

ทุกคนไม่อยากจะโกรธ เพราะโกรธแล้วเป็นทุกข์ เวลาไม่สบายใจก็เป็นทุกข์ เวลาโศกเศร้า เสียใจ ขุ่นเคืองใจก็เป็นทุกข์ ทุกคนไม่อยากจะมีความทุกข์ แต่ที่จะไม่มีความทุกข์ได้ ต้องพิจารณาให้ละเอียดถึงเหตุให้เกิดทุกข์ ไม่ว่าทุกข์นั้นจะเป็นทุกข์เล็กๆ น้อยๆ หรือว่าทุกข์ใหญ่ ก็ต้องเกิดจากสาเหตุของทุกข์นั้น ซึ่งเหตุของ ความทุกข์ย่อมมาจากความยินดีพอใจในรูป ในเสียง ในกลิ่น ในรส ในโผฏฐัพพะ

ผู้ที่ดับความยินดีพอใจในรูป ในเสียง ในกลิ่น ในรส ในโผฏฐัพพะแล้ว จะ ดับโทสมูลจิตได้ แต่ถ้ายังเป็นผู้ที่ยินดีพอใจในรูป ในเสียง ในกลิ่น ในรส ในโผฏฐัพพะ ย่อมหนีทุกข์ไม่พ้น เพราะความยินดีพอใจในรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ เป็นเหตุทำให้โทสมูลจิตเกิดถ้าไม่ได้สิ่งที่ปรารถนา

แต่เรื่องของโลภะเป็นเรื่องที่ละเอียด เพราะนอกจากจะเป็นสภาพที่ยินดีพอใจในรูป ในเสียง ในกลิ่น ในรส ในโผฏฐัพพะตามปกติในชีวิตประจำวันแลัว ยังมี อกุศลธรรมที่เกิดกับโลภะ เช่น ทิฏฐิเจตสิกและมานะเจตสิก เพราะฉะนั้น ทุกข์ย่อมเพิ่มขึ้นจากการยินดีพอใจในรูป ในเสียง ในกลิ่น ในรส ในโผฏฐัพพะ ถ้ามานะของคนนั้นแรงขึ้น ซึ่งก็ย่อมเป็นปัจจัยทำให้ทุกข์หรือโทสมูลจิตเกิดเพิ่มขึ้นอีก เมื่อไม่ได้สิ่งที่ต้องการ

ข้อความต่างๆ ที่กล่าวถึงในพระไตรปิฎก ควรพิจารณาให้ละเอียดเพื่อจะรู้ว่า แต่ละท่านมีทุกข์ที่เกิดจากเหตุใดบ้าง ถ้าเป็นผู้มีความมัวเมา มีความสำคัญตน มากขึ้น ทุกข์ต้องเพิ่มขึ้น ขอให้พิจารณาย้อนไปถึงความมัวเมาต่างๆ ซึ่งจะเพิ่ม ความทุกข์ตามกำลังของความมัวเมานั้นๆ

สัมโมหวิโนทนี ขุททกวัตถุวิภังคนิทเทส มีข้อความที่แสดงถึง ความมัวเมาหลายอย่าง ได้แก่ ความมัวเมาในชาติ ไม่ว่าจะเป็นกษัตริย์ พราหมณ์ แพศย์ ศูทร

แม้กษัตริย์ก็ย่อมเป็นผู้ที่มัวเมาในชาติได้ว่า บุคคลอื่นเช่นเราไม่มี หรือ ไม่เหมือนเรา ถ้าเป็นผู้ที่มัวเมาอย่างนี้ ลองคิดว่าจะทำให้เกิดทุกข์ได้ไหม ในขณะที่มีความสำคัญตน ขณะนั้นเป็นความยินดีพอใจในสภาพของตนซึ่งมีความสำคัญ ถ้ามีการต้อนรับที่ไม่สมเกียรติ ก็ย่อมเป็นเหตุให้โทสมูลจิตเกิดได้แม้เพียงเล็กน้อย

พราหมณ์ก็ย่อมจะมีมานะได้ เช่น เราเป็นพราหมณ์กัสสปโคตร เราเป็นพราหมณ์ภารทวาชโคตร เช่นเดียวกันถ้ามีผู้ที่เคารพนับถือน้อยไป ก็อาจเป็นเหตุให้ ขุ่นเคืองใจได้

นี่เป็นเรื่องที่ทำให้โทสะเกิดทั้งนั้น แม้แพศย์ แม้ศูทร ก็อาจจะอาศัยตระกูลวงศ์ของตนทำให้เกิดมานะขึ้น และเมื่อมีมานะแล้ว ย่อมต้องการให้คนอื่นเห็นในความสำคัญของตน ถ้าขณะใดที่บุคคลอื่นไม่เห็นความสำคัญของตน ขณะนั้นก็เป็นปัจจัยให้เกิดทุกข์ คือ โทมนัสเวทนา ซึ่งเป็นโทสมูลจิต

บางคนเป็นผู้มัวเมาในความไม่มีโรค มีมานะว่า เราไม่มีโรค คนอื่นนอกจากเรามีโรคมาก บางคนก็คิดว่า ขึ้นชื่อว่าพยาธิ แม้เพียงจะผ่านผิวของเราก็ไม่มี

ลองคิดดูว่า ถ้าเป็นผู้มัวเมาถึงอย่างนั้น เวลาที่เกิดโรคขึ้นแม้ที่ผิวหนังเพียงเล็กน้อย ที่หน้า หรือที่อื่น จะรู้สึกอย่างไร ทุกข์เกิดไหม เกิดแล้ว วันหนึ่งๆ โทมนัสเวทนาเกิดแล้ว นี่เป็นเรื่องที่จะต้องพิจารณา ถ้าไม่พิจารณาจะไม่เห็นเลยว่า อะไรเป็นเหตุให้เกิดโทสมูลจิตหรือโทมนัสเวทนาได้

บางคนก็เป็นผู้ที่มัวเมาในความเป็นหนุ่มสาว ไม่ค่อยจะนึกถึงความแก่ ซึ่งเป็นของธรรมดาที่ต้องเกิดขึ้น เพราะฉะนั้น ถ้ามีความมัวเมา ไม่ได้คิดล่วงหน้าไว้เลยในเรื่องของความแก่ เมื่อถึงความแก่ชราก็จะเสียใจ

บางคนเป็นผู้มัวเมาในชีวิต คิดว่าตัวเองจะต้องมีความสุขสบายตลอดไป ไม่ได้ตระเตรียมที่จะพบกับความทุกข์ยากลำบากหรือว่าภัยพิบัติต่างๆ เลย เพราะฉะนั้น ถ้าเกิดภัยพิบัติขึ้น บุคคลนั้นจะมีความทุกข์โทมนัสมากกว่าผู้ที่ไม่มัวเมา

บางคนเป็นผู้มัวเมาในลาภ เวลาที่มีลาภหรือได้ลาภก็เย่อหยิ่ง เห็นว่าคนอื่นมีลาภน้อยกว่า เพราะฉะนั้น ถ้าเสื่อมลาภ ก็ต้องโศกเศร้ามากกว่าผู้ที่ไม่มัวเมา หรือ ถ้าคนอื่นได้ลาภมากกว่า ก็จะเสียใจเพราะเคยเป็นผู้ได้ลาภมากกว่าคนอื่น เป็นเรื่องที่จะต้องพิจารณาจิตใจโดยละเอียดที่จะไม่ให้อกุศลเกิดขึ้นจนเป็นเหตุให้เกิด โทมนัสเวทนามาก

บางคนเป็นผู้มัวเมาในสักการะ คือ ของที่ผู้อื่นนำมาบูชา เอามาให้ด้วยเห็นความสำคัญ หรือว่าเห็นคุณความดีต่างๆ เห็นความยิ่งใหญ่ แต่เวลาหมดบุญ ไม่มีใครเหลียวแลเลย เพราะฉะนั้น ทุกข์โทมนัสย่อมมีมาก

บางคนเป็นผู้มัวเมาในความเคารพ ถึงกับคิดว่า คนทั้งหลายไม่เคารพคนนั้นคนนี้ แต่ทำความเคารพเรา เขาเหล่านั้นเห็นเราแล้วย่อมไหว้ทำความเคารพ เป็นราวกับว่า ฉัตรติดตั้งอยู่ที่หิน นี่เป็นสิ่งที่จะต้องพิจารณาความละเอียดของจิตใจ เพราะทุกคนก็กระทำความเคารพเป็นประจำ แต่ถ้าใครสักคนไม่ทำความเคารพทั้งๆ ที่เคยทำความไม่เคารพ ก็อาจจะเกิดขุ่นใจ เคืองใจ นี่คือ ความสำคัญตน ซึ่งอาจเกิดขึ้นได้ ถ้าไม่พิจารณาเห็นว่า เป็นโทษ เพราะฉะนั้น ผู้ที่มัวเมามากย่อม คิดว่า การที่คนอื่นทำความเคารพตนเองนั้นเป็นสิ่งที่หาได้ยาก ซึ่งยิ่งเพิ่มความสำคัญขึ้นอีก และเวลาที่คนอื่นไม่เคารพ ลองคิดดูว่าจะโกรธบ่อยๆ ไหม เวลาที่ไม่ได้รับ การเคารพ