แนวทางเจริญวิปัสสนา ครั้งที่ 713

๕. วิริยบารมี ความเพียร ขณะนี้วิริยเจตสิกมีปัจจัยที่จะเกิดกับจิตเกือบทุกดวง เว้นอเหตุกจิต คือ จิตที่ไม่ประกอบด้วยเหตุ ๑๖ ดวงเท่านั้น เพราะฉะนั้น เพียงชั่วขณะที่เกิดความยินดีพอใจสิ่งหนึ่งสิ่งใดขึ้น วิริยเจตสิกเกิดขึ้นกระทำกิจเพียรพอใจ ยินดีในสิ่งนั้นแล้ว

เวลาที่อกุศลจิตเกิดขึ้น ไม่ว่าจะเป็นโลภมูลจิตก็ดี โทสมูลจิตก็ดี โมหมูลจิตก็ดี มีวิริยเจตสิกเกิดร่วมด้วยแล้วทุกครั้ง ถ้าวิริยเจตสิกไม่เกิด จะไม่มีสภาพธรรมใดกระทำกิจอุตสาหะเลย แต่เมื่อวิริยเจตสิกเกิดขึ้นกระทำกิจของวิริยะ ก็มีความเห็นผิด ยึดถือ วิริยเจตสิกนั้นว่าเราจะทำ เราจะเพียร แต่ความจริง เพียงแต่อกุศลจิตเกิดก็ดี หรือกุศลจิตเกิดก็ดี ขณะนั้นวิริยเจตสิกก็เกิดร่วมด้วยแล้ว

เพราะฉะนั้น ความเพียร ควรจะเป็นความเพียรในกุศลจริงๆ ไม่ใช่เพียรในอกุศล เพราะว่าขณะใดที่อกุศลจิตเกิด วิริยเจตสิกก็เกิด แต่เป็นไปในอกุศล แต่ขณะใดที่กุศลจิตเกิด วิริยเจตสิกก็เกิดด้วย แต่ว่ากระทำกิจของกุศล ไม่ใช่กระทำกิจของอกุศล เพราะฉะนั้น ที่จะเป็นวิริยบารมี ก็คือ เพียรในกุศล

ขณะนี้วิริยะเกิดกับจิตเป็นส่วนมาก เว้นจิตเพียง ๑๖ ดวงเท่านั้น คือ ขณะที่เป็นจักขุวิญญาณ โสตวิญญาณ ฆานวิญญาณ ชิวหาวิญญาณ กายวิญญาณ ๑๐ ดวง ปัญจทวาราวัชชนจิต ๑ ดวง สัมปฏิจฉันนะจิต ๒ ดวง และสันตีรณจิต ๓ ดวง ที่ไม่มีวิริยเจตสิกเกิดร่วมด้วย เพราะฉะนั้น วิริยเจตสิกเกิดขึ้นกระทำกิจของวิริยะ แล้วแต่ว่าวิริยเจตสิกนั้นจะเกิดกับจิตใด แต่ควรที่จะเป็นวิริยเจตสิกในกุศลทุกประการเพื่อให้เป็นบารมี

ถ้าสติเกิด รู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏในขณะนี้ ไม่ใช่เราเพียร ไม่ใช่ตัวตนเพียร แต่เป็นหน้าที่ของสัมมาวายาโม คือ วิริยเจตสิกเกิดขึ้นเพียรระลึกเพียรศึกษา เพียรสังเกต เพียรสำเหนียก เพียรที่จะน้อมไปสู่การรู้ว่า สิ่งที่กำลังปรากฏทางตาเป็นแต่เพียงสภาพธรรมชนิดหนึ่งจริงๆ หรือเพียรที่จะน้อมไปรู้ว่า สภาพธรรมที่กำลังเห็นเป็นแต่เพียงธาตุรู้ อาการรู้ ลักษณะรู้สิ่งที่ปรากฏทางตาเท่านั้น รู้อื่นไม่ได้ นี่คือ วิริยบารมีที่จะเพียรรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่ปรากฏแต่ละขณะไป ในชาตินี้ วิริยบารมีจะเกิดขึ้นกี่ครั้ง ก็แล้วแต่สติจะเกิดขึ้นกี่ครั้ง วิริยะก็เพียรศึกษา เพียรสังเกต ไม่เบื่อหน่าย ไม่ท้อถอยในการที่จะให้เห็นว่า ยากนัก ช้านัก แต่เพียรไปเรื่อยๆ

๖. สัจจบารมี เป็นผู้ที่จริงและตรงต่อสภาพธรรมว่า สภาพธรรมที่เป็นอกุศลเป็นอกุศล ไม่ว่าอกุศลของใคร ของท่านเอง ของญาติพี่น้อง ของเพื่อนฝูง ของใครก็ตาม กุศลธรรมก็เป็นกุศลธรรม ไม่ว่าจะเป็นของบุคคลที่ท่านรัก หรือว่าคนที่เป็นศัตรูก็ตาม กุศลธรรมของบุคคลนั้นก็เป็นกุศลธรรม เป็นผู้ที่จริง เป็นผู้ที่ตรง

ถ้าท่านพูดปด ขณะนั้นเป็นผู้ที่บำเพ็ญสัจจบารมีหรือเปล่า และบางครั้งเมื่อพูดปดไปแล้ว ยังไม่เป็นผู้ที่มีสัจจบารมีพอที่จะรับว่าท่านพูดปด แต่ยังพูดปดต่อไปอีก เพื่อที่จะแก้เรื่องที่พูดปดไว้ นี่ไม่ใช่สัจจบารมี คือ ไม่เห็นประโยชน์หรือคุณค่าของการเป็นผู้ตรง เป็นผู้ที่มีสัจจะจริงๆ เป็นผู้ที่รักความจริง ตรงต่อความจริง ซื่อต่อความจริง

ผู้ที่อบรมเจริญสติปัฏฐาน จะเห็นได้ว่า ขณะใดอกุศลจิตเกิด เป็นผู้คด ไม่ตรง ยังไม่รู้ลักษณะของนามธรรมและรูปธรรมที่ปรากฏ ก็จะต้องตรงต่อความจริงว่า จะต้องอบรมเจริญปัญญาที่จะละความไม่รู้ตามความเป็นจริง ไม่ใช่ประพฤติหลอกลวง หรือทำประหนึ่งว่าเป็นผู้ที่ได้รู้แจ้งอริยสัจธรรม

เพราะฉะนั้น เรื่องของสัจจะ เรื่องของความจริง จึงเป็นบารมีชนิดหนึ่ง ซึ่งจะทำให้ท่านสามารถที่จะอบรมปัญญา และเป็นผู้ที่ตรงยิ่งขึ้น มีสัจจะยิ่งขึ้น

๗. อธิษฐานบารมี ไม่ใช่ความต้องการปรารถนาในรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ เพราะถ้าท่านมัวเมา หลงติด ปรารถนาในรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ได้มาแล้วก็ยังติด ที่เกิดเป็นมนุษย์นี่ เป็นผลของกุศล วันไหนได้ลาภ ติดไหม วันไหนได้ยศ ติดไหม วันไหนได้สุข ติดไหม วันไหนได้สรรเสริญ ติดไหม และยังปรารถนาอีกต่อไปเรื่อยๆ เพื่อจะให้ได้สิ่งที่ติดอยู่แล้วอย่างมากๆ ติดต่อไปอีก ปรารถนาต่อไปอีก เพราะฉะนั้น ก็ไม่ใช่บารมีที่จะทำให้ละกิเลสได้เป็นสมุจเฉท

ถ. เมื่อพูดถึงอธิษฐานบารมี ผมขอเรียนตามตรงว่า ขณะที่ทำบุญทุกครั้ง เป็นการให้ทาน รู้สึกว่าผมจะไม่ได้หวังอะไรเลย นี่เป็นความสัตย์จริง แต่ตอนกราบพระตอนที่จะนอน ผมมักจะอธิษฐานตอนนั้นเท่านั้น ผมเห็นว่า ผู้ที่มีกิเลส คือ มีความโกรธมากๆ มีความโลภ มีความหลง มีมานะ มีมัจฉริยะ มีอหิริกะ หรือ มีอโนตตัปปะ อกุศลอะไรทั้งหลาย เป็นคนที่น่ารังเกียจที่สุด

ลองคิดดู ถ้าบุคคลใดมีโทสะมากๆ เราไม่อยากเข้าใกล้บุคคลนั้นเลย หรือว่าบางคนมีมานะมาก พบกันทีไรมีแต่พูดเรื่องส่วนตัว ยกตัวเอง อวดตัวเอง เราก็เบื่อ เป็นที่น่ารังเกียจ

ด้วยเหตุนี้ เมื่อมามองดูตัวเอง รู้สึกว่าก็มีไม่น้อย เป็นบุคคลที่น่ารังเกียจมาก เหมือนกัน ผมจึงเห็นว่า ถ้าเราลดกิเลสได้มากเท่าไร เราจะเป็นบุคคลที่น่ารักมากที่สุดผมเองยังไม่ซาบซึ้งว่า นิพพานนั้นจะมีประโยชน์มากน้อยแค่ไหน เพราะยังไม่เคยมีนิพพานเป็นอารมณ์ แต่ถ้ากิเลสน้อยเมื่อไร ตัวเองก็มีความสุข จะไม่ใช่บุคคลที่ น่ารังเกียจของคนอื่น เพราะฉะนั้น ผมจึงมักจะอธิษฐานให้กิเลสลดน้อยลง จะถือว่าเป็นอธิษฐานบารมีหรือไม่

สุ. เป็นบารมี เพราะว่าต้องการที่จะดับกิเลสเป็นสมุจเฉท แต่เมื่อยังดับไม่ได้ ก็ให้น้อยลงเรื่อยๆ จนกว่าจะถึงการดับได้เป็นสมุจเฉท ก็เป็นบารมี ไม่ได้ปรารถนาที่จะติดต่อไปในรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ แต่ปรารถนาการที่จะให้กิเลสเหล่านั้นลดน้อยลง และการที่มีมานะ ก็เพราะติดในรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ มานะในรูปสมบัติ ในทรัพย์สมบัติ ในยศ ในบริวาร ในความรู้ ในชาติ ในสกุล ได้ทุกอย่าง

ถ. ผมเห็นด้วยที่อาจารย์กล่าวว่า การที่จะอธิษฐานขอให้ได้มาซึ่งรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ จะนำมาซึ่งความทุกข์ สมมติว่าอยากได้บ้าน ท่านลองมีบ้าน จะรู้ว่ามีภาระมากน้อยแค่ไหน หรือว่าท่านได้ยศ ได้ตำแหน่ง ท่านจะทราบได้ว่าภาระหน้าที่ที่รับผิดชอบติดตามมามากน้อยแค่ไหน หรือท่านอยากจะได้ลูกที่น่ารัก สักสองสามคน ท่านจะตระหนักดีว่า เมื่อลูกโตแล้ว เราจะต้องอบรม มีภาระมากน้อยแค่ไหน ผมจึงเห็นด้วยอย่างยิ่งว่า น่าจะเป็นทุกข์มากกว่า เพราะฉะนั้น ถ้าใครทำบุญแล้วอธิษฐานอย่างนี้ ก็หมายความว่า เราอธิษฐานให้รับทุกข์มากๆ เท่านั้น

สุ. ความปรารถนามีอยู่กับทุกท่านที่ยังไม่ได้เป็นถึงพระอนาคามีบุคคล ย่อมเป็นผู้ที่พอใจในรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะตามความเป็นจริง ความจริงก็ต้องจริงว่า ตราบใดที่ยังไม่ได้บรรลุคุณธรรมถึงความเป็นพระอนาคามีบุคคล ย่อมยังไม่หมดความพอใจในรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ซึ่งบางครั้งอาจจะเกิดความ เบื่อหน่าย แต่ไม่ใช่ว่าหมดความพอใจในรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ในบุตร ในหลาน ในบ้าน ในทรัพย์สมบัติ

เมื่อความพอใจยังมีอยู่เป็นประจำ ก็อย่าให้ถึงกับแรงจนกระทั่งเป็นการตั้งใจมั่นที่จะติดในสิ่งเหล่านั้นอีกต่อไปโดยการอธิษฐานที่จะได้สิ่งเหล่านั้นมา แต่ควรที่จะสำนึกรู้สึกตนว่า ยังเป็นผู้ที่ติดอยู่มากเหลือเกินในรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ เพราะฉะนั้น ก็อย่าให้ถึงกับแรงจนกระทั่งตั้งใจมั่นขออีก ปรารถนาอีก เพิ่มอีก

ท่านผู้ใดที่เคยอธิษฐานที่จะได้รูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ยศศักดิ์ บริวาร ต่างๆ นานา ก็ขอให้สติเกิดขึ้น ชะงักการที่จะขอสิ่งเหล่านั้น เพราะรู้ว่า ขณะนั้นเป็นความต้องการ เป็นความติดอย่างมากในรูป เสียง กลิ่น รส โผฏฐัพพะ ถ้าจะอธิษฐาน มีความตั้งใจมั่น ก็ควรที่จะเปลี่ยนเป็นในทางกุศล คือ การที่จะให้สามารถอบรมปัญญาถึงความคมกล้าที่จะดับกิเลสได้เป็นสมุจเฉท

สำหรับบารมีอีก ๓ เป็นสิ่งที่น่าสนใจ และน่าจะอบรมเจริญในชีวิตประจำวันอย่างมาก เพราะท่านจะเห็นได้จริงๆ ว่า ถ้าขาดบารมีเหล่านั้น ยากเหลือเกินที่จิตใจจะเบาบางจากอกุศล และสามารถที่จะอบรมคุณธรรมถึงความเป็นพระอริยเจ้าได้

บารมีอีก ๓ ประการ คือ ขันติบารมี ๑ เมตตาบารมี ๑ อุเบกขาบารมี ๑ ซึ่งท่านผู้ฟังก็น่าจะพิจารณาดูว่า ในชีวิตประจำวันนี้ ท่านมีมากน้อยแค่ไหนแล้ว หรือว่ายังไม่พอ ควรจะอบรมให้มากขึ้น เช่น ความอดทน คือ ขันติบารมี ไม่ใช่อดทนแต่เฉพาะเวลาที่ประสบกับอารมณ์ที่ไม่น่าพอใจ เช่น ร้อนไปบ้าง หนาวไปบ้าง อาหารไม่อร่อยบ้าง หรือคำพูดอย่างนี้ไม่น่าฟังเลย กิริยาอาการของบุคคลนั้นไม่น่าดู ไม่น่าคบค้าสมาคมด้วยเลย ไม่ใช่ขันติเพียงเท่านั้น แม้แต่อารมณ์ที่พอใจ อาหารอร่อยที่จะไม่ให้เกิดโลภะ ต้องมีขันติ ความอดทนที่จะไม่เป็นอกุศลในขณะนั้น

ถ. ... (ได้ยินไม่ชัด)

สุ. ระลึกรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏตามปกติตามความเป็นจริง รู้ว่าเป็นอกุศล ถ้ายังไม่รู้ว่าเป็นอกุศล คุ้นเคยกับอกุศล ชินกับอกุศล หลงไปกับอกุศล พอใจไปกับอกุศล ย่อมไม่เห็นความน่ารังเกียจของอกุศล คือ โลภะ เห็นแต่ความไม่แช่มชื่นของโทสะ และไม่ปรารถนาที่จะมีโทสะเท่านั้น แต่ลืมอกุศลธรรมอีกอย่างหนึ่ง คือ โลภะ

ถ้าท่านไม่สามารถที่จะอดทนความหนาวไป ความร้อนไป อดทนที่สติจะระลึกรู้ลักษณะของสภาพธรรมได้ไหม เพราะแม้แต่หนาวไปก็อดทนไม่ได้ สติไม่เกิดอีกแล้ว ร้อนไปก็ทนไม่ได้ สติก็ไม่เกิดอีกแล้ว ในเมื่อขาดความอดทน

แต่ถ้าท่านเป็นผู้ที่สามารถจะอดทนได้กับทั้งสิ่งที่น่าชังและทั้งสิ่งที่น่ารัก จิตใจของท่านจะสม่ำเสมอ ไม่หวั่นไหว สติสามารถที่จะระลึกรู้ลักษณะของสภาพธรรมใดๆ ก็ได้ที่กำลังปรากฏ แม้ว่าจะเป็นสิ่งซึ่งน่าชังสักเพียงไร เมื่อสติเกิดระลึกรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่ปรากฏตามความเป็นจริง ท่านทนได้กับทุกบุคคล ทุกสถานการณ์ ไม่ว่าจะเป็นเหตุการณ์ ใดๆ ทั้งสิ้น

เพราะฉะนั้น ความอดทน พระอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าทุกพระองค์ทรงสรรเสริญ เป็นพระโอวาทที่ทรงแสดงไว้ในพระโอวาทปาติโมกข์ ความอดทนต้องมีมากเหลือเกิน ถ้าท่านเห็นคนฆ่างู ท่านไม่พอใจใช่ไหม ท่านอาจจะบอกว่า ท่านสงสารงู รู้สึกว่าท่านมีกุศลจิตที่สงสารงู แต่คนฆ่างู ท่านเกิดปฏิฆะ ความไม่พอใจ ขันติอยู่ที่ไหนในขณะนั้น อดทนหรือเปล่าที่จะไม่เกิดโทสะ ไม่เกิดปฏิฆะในบุคคลผู้ฆ่างูด้วย

บางท่านมุ่งหน้าแต่จะคิดสงสารในสิ่งหนึ่งสิ่งใด และในขณะที่กำลังสงสาร สิ่งหนึ่ง ท่านก็เกิดปฏิฆะในสิ่งหนึ่ง จิตใจไม่คงที่ ตกไปด้วยโลภะหรือโทสะ แต่ถ้าเป็นผู้ที่อบรมเจริญสติปัฏฐานจริงๆ ย่อมรู้ว่ามีเมตตาในงู มีกรุณาในบุคคลผู้ฆ่างูหรือมีอุเบกขาในบุคคลผู้ที่ทำอกุศลกรรม อย่าให้จิตของท่านหวั่นไหวเป็นอกุศลไปกับบุคคลอื่น หรือการกระทำของบุคคลอื่น

เพราะฉะนั้น จะเห็นคุณของขันติ ความอดทน และจะเข้าใจความหมายของขันติ ความอดทนว่า อดทนที่จะไม่ให้เกิดโลภะ หรือโทสะ หรือโมหะในขณะนั้น คือ รู้ลักษณะของสภาพธรรมที่กำลังปรากฏตามความเป็นจริง

นี่เป็นเรื่องของการเจริญอบรมความสงบของจิต ซึ่งเป็นสมถภาวนาในชีวิตประจำวัน

บารมี ๑๐ เป็นสิ่งที่สำคัญมากสำหรับการดับกิเลสเป็นสมุจเฉท เพราะว่าการเจริญกุศลนั้นต้องเจริญทุกประการ เพื่อสามารถเป็นปัจจัยให้ปัญญาเกิดขึ้นดับกิเลสทั้งหมดเป็นสมุจเฉท เป็นลำดับขั้น

สำหรับบารมี ๑๐ คือ ทานบารมี ๑ ศีลบารมี ๑ เนกขัมมบารมี ๑ ปัญญาบารมี ๑ วิริยบารมี ๑ ขันติบารมี ๑ สัจจบารมี ๑ อธิษฐานบารมี ๑ เมตตาบารมี ๑ อุเบกขาบารมี ๑

ที่กล่าวถึงบารมี ๑๐ ก็เพื่อให้ท่านผู้ฟังที่ใคร่จะดับกิเลสเป็นสมุจเฉท ได้พิจารณา ได้สำรวจตัวของท่านว่า ยังยิ่งหย่อนในบารมีประการใด เพื่อที่จะได้อบรมบารมีเหล่านั้นจนสามารถที่จะทำให้รู้แจ้งอริยสัจธรรมได้ เพราะถ้ามุ่งที่จะให้สติเกิดระลึกรู้ลักษณะของสภาพธรรมที่ปรากฏตามปกติตามความเป็นจริงในชีวิตประจำวัน โดยที่ไม่คำนึงถึงการเจริญบารมี จะเห็นได้ว่า วันหนึ่งๆ นั้น พ่ายแพ้ต่ออกุศลธรรม เพราะว่าอกุศลธรรมมีปัจจัยที่จะให้เกิดขึ้นมากกว่ากุศลธรรม

เพราะฉะนั้น เรื่องของบารมีเป็นเรื่องสำคัญจริงๆ สำหรับทุกท่านที่ต้องการจะรู้แจ้งอริยสัจธรรม ที่จะพิจารณาสำรวจตัวของท่านเองว่า มีมากน้อยประการใด

สำหรับเรื่องของทานบารมี คงไม่มีปัญหา ทุกท่านก็คงทราบอยู่แล้วว่า หมายความถึงการสละวัตถุเพื่อประโยชน์สุขของบุคคลอื่น ในเพศฆราวาส สละหมดไม่ได้จริง แต่ว่าเมื่อถึงคราว ถึงโอกาส มีเหตุการณ์จำเป็นที่ควรจะสละ ท่านก็ควรจะพิจารณาว่า ถ้ายังไม่สามารถสละในสิ่งที่ท่านมีได้ การที่จะสละความติด ความพอใจ การยึดถือนามธรรมและรูปธรรมว่า เป็นตัวตน เป็นสัตว์ เป็นบุคคลนี่ยากกว่านั้นมากนัก เพราะฉะนั้น ควรที่จะอบรม สะสมการสละวัตถุ รวมถึงความติดข้องในนามธรรมและรูปธรรมที่ยึดถือเป็นสัตว์ บุคคล ตัวตนด้วย เพราะฉะนั้น ในชีวิตประจำวัน อย่าข้ามหรือละเลยการที่จะอบรมบารมีข้อนี้ คือ ทานบารมี

สำหรับศีลบารมีก็เช่นเดียวกัน ในชีวิตประจำวัน ท่านสามารถที่จะรักษาศีลข้อไหนได้สมบูรณ์ และศีลข้อไหนที่ยังไม่สมบูรณ์ ก็ควรที่จะให้สมบูรณ์ขึ้น เพราะว่าผู้ที่จะเป็นพระอริยเจ้า เป็นพระโสดาบันบุคคลนั้น ท่านเป็นผู้ที่สมบูรณ์ในศีล ๕ ไม่มีการที่จะล่วงศีล ๕ เลย