พระอภิธรรมปิฎก ธรรมสังคณี เล่ม ๑ ภาค ๒ - หน้าที่ 499 [๘๔๑] อธิวจนธรรม เป็นไฉน ? การกล่าวขาน สมัญญา บัญญัติ โวหาร นาม การ

ขนานนามการตั้งชื่อ การออกชื่อ การระบุชื่อ การเรียกชื่อ ของธรรม

นั้นๆ อันใดสภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า อธิวจนธรรม ธรรมทั้งหมดแลชื่อว่า อธิวจนปถธรรม. [๘๔๒] นิรุตติธรรม เป็นไฉน ? การกล่าวขาน สมัญญา บัญญัติ โวหาร นาม การขนาน

นามการตั้งชื่อ การออกชื่อ การระบุชื่อ การเรียกชื่อ ของธรรมนั้นๆ

อันใดสภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า นิรุตติธรรม ธรรมทั้งหมดแลชื่อว่า นิรุตติปถธรรม. [๘๔๓] บัญญัติธรรม เป็นไฉน ? การกล่าวขาน สมัญญา บัญญัติ โวหาร นาม การ

ขนานนามการตั้งชื่อ การออกชื่อ การระบุชื่อ การเรียกชื่อ ของธรรม

นั้นๆ อันใดสภาวธรรมเหล่านี้ชื่อว่า บัญญัติธรรม

ที่ชื่อว่า สมัญญา (การกำหนดรู้) เพราะอรรถว่า ย่อมรู้โดย

ชอบ.ย่อมรู้โดยชอบอย่างไร ย่อมรู้ว่า เรา ของเรา ฯลฯ ประตู

หน้าต่าง เพราะฉะนั้น จึงชื่อว่า สมัญญา เพราะอรรถว่า ย่อมรู้โดย

ชอบ. ที่ชื่อว่า บัญญัติเพราะอรรถว่า อันเขาย่อมแต่งตั้ง. ที่ชื่อว่า

โวหาร เพราะอรรถว่า อันเขาย่อมร้องเรียก ย่อมร้องเรียกอย่างไร

ย่อมร้องเรียกว่า เรา ของเรา ฯลฯประตู หน้าต่าง เพราะฉะนั้น จึงชื่อ

ว่า โวหาร. บทว่า สพฺเพว ธมฺมา อธิวจนปถา (ธรรมทั้งหมดแล ชื่อ

ว่าอธิวจนปถธรรม) ได้แก่ ชื่อว่า ธรรมที่เป็นวิถีของธรรมที่เป็นชื่อไม่มีหา

มิได้ธรรมหนึ่งย่อมรวมลงในธรรมทั้งหมด ธรรมทั้งหมดก็ประชุมลงใน

ธรรมหนึ่งข้อนี้เป็นอย่างไร? คือว่า ธรรมหนึ่งคือนามบัญญัตินี้นั้น

ย่อมประมวลลงในธรรมอันเป็นไปในภูมิ ๔ ทั้งหมด คือสัตว์ก็ดี สังขาร

ก็ดี ชื่อว่า พ้นไปจากชื่อหามีไม่. แม้ต้นไม้ในดง และภูเขาเป็นต้น

ก็ยังเป็นภาระ (คำพูด) ของชาวชนบท เพราะว่า ชาวชนบทเหล่า

นั้น ถูกเขาถามว่า ต้นไม้นี้ชื่ออะไร ?ก็จะบอกชื่อที่ตนรู้จักว่า ต้นไม้

นั้นเป็นต้นตะเคียน ดังนี้ พวกเขาไม่รู้จักชื่อ ต้นไม้ใด ก็จะพูดว่า

ต้นไม้นั้นไม่มีชื่อ ดังนี้ แม้คำว่าต้นไม้ไม่มีชื่อนั้น ก็เป็นนามเธยยะ

(การตั้งชื่อ) ของต้นไม้นั้นนั่นเอง. แม้ปลาและเต่าเป็นต้นในทะเลก็นัย

นี้แหละ. สองทุกะนอกนี้ (คือนิรุตติทุกะและปัญญัติทุกะ) มีเนื้อความ

เหมือนทุกะนี้แล.