๔. อุรคชาดก
วาดวยงูผูมีคุณธรรมสูง
[๑๕๗] พระยานาคประเสริฐกวางูทั้งหลาย ตองการจะพนไปจากสํานักของขาพเจา แปลงเพศ เปนกอนแกวมณี เขาไปอยูภายในผาเปลือกไม นี้ ขาพเจาเคารพยําเกรงเพศของพระคุณเจา ซึ่ง เปนเพศประเสริฐนัก แมจะหิวก็ไมอาจจะจับนาค ซึ่งเขาไปอยูภายในผาเปลือกไมนั้นออกมา กินได
[๑๕๘] ทานนั้นเคารพยําเกรงผูมีเพศประเสริฐ แมจะหิวก็ไมอาจจะจับนาค ซึ่งเขาไปอยู่ภายใน ผาเปลือกไมนั้นออกมากินได ขอทานนั้นจงเปน ผูอันพรหมคุมครอง ดํารงชีพอยูสิ้นกาลนาน เถิด อนึ่ง ขอภักษาหารอันเปนทิพยจงปรากฏ แกทานเถิด.
จบ อุรคชาดกที่ ๔
อรรถกถาอุรคชาดกที่ ๔
พระศาสดาเมื่อประทับอยู ณ พระวิหารเชตวันทรง ปรารภการผูกเวรของคนมีเวร ตรัสพระธรรมเทศนานี้ มีคํา เริ่มตนวา อิธูรคาน ปวโร ปวิฏโ ดังนี้
ไดยินวา มหาอามาตยสองคนเปนหัวหนาทหาร เปนเสวกของพระเจาโกศล เห็นกันและกันเขาก็ทะเลาะกัน การจองเวรของเขาทั้งสองเปนที่รูกันทั่วนคร พระราชา ญาติ และ มิตรไมสามารถจะทําใหเขาทั้งสองสามัคคีกันได
อยูมาวันหนึ่ง ในเวลาใกลรุงพระศาสดาทรงตรวจดูเผาพันธุสัตวที่ควรแนะนําใหตรัสรู ทรงเห็นอุปนิสัยแหงโสดาปตติมรรคของเขาทั้งสอง วันรุงขึ้น เสด็จสูกรุงสาวัตถีเพื่อบิณฑบาต พระองคเดียวเทานั้น ประทับยืนที่ประตูเรือนของคนหนึ่ง. เขาออกมารับบาตรแลวนิมนตพระศาสดาใหเสด็จเขาไปภายในเรือน ปูอาสนะใหประทับนั่ง.
พระศาสดาประทับนั่งแลว ตรัสอานิสงส แหงการเจริญเมตตาแกเขา ทรงทราบวามีจิตออนแลว จึงทรง ประกาคอริยสัจ. เมื่อจบอริยสัจ เขาตั้งอยูในโสดาปตติผล. พระศาสดาทรงทราบวาเขาบรรลุโสดาแลว ใหเขาถือบาตรทรง พาไปประตูเรือนของอีกคนหนึ่ง. อํามาตยนั้นก็ออกมาถวาย บังคมพระศาสดากราบทูลวา ขอเชิญเสด็จเขาไปเถิดพระเจาขา แลวทูลเสด็จเขาไปยังเรือน อัญเชิญใหประทับนั่ง. อํามาตยที่ตามเสด็จ ก็ถือบาตรตามเสด็จพระศาสดาเขาไปพรอมกับพระศาสดา. พระศาสดาตรัสพรรณนาอานิสงสเมตตา ๑๑ ประการ ทรงทราบวาเขามีจิตสมควรแลว จึงทรงประกาศสัจธรรม. เมื่อจบแลว อํามาตยนั้น ก็ตั้งอยูในโสดาปตติผล.
อํามาตยทั้งสอง บรรลุโสดาบันแลว ก็แสดงโทษขอขมากันและกัน มีความสมัครสมานบันเทิงใจ มีอัธยาศัยรวมกันดวยประการฉะนี้. วันนั้นเองเขาทั้งสองบริโภครวมกัน เฉพาะพระพักตรของพระผูมีพระภาคเจา. พระศาสดาเสวยภัตตาหารเสร็จแลว ไดเสด็จกลับพระวิหาร. อํามาตยสองคนนั้นก็ถือดอกไมของหอม เครื่องลูบไล และ เนยใส น้ําผึ้ง น้ําออย เปนตน ออกไปพรอมกับพระศาสดา. เมื่อหมูภิกษุแสดงวัตรแลว พระศาสดาทรงประทานสุคโตวาท แลวเสด็จเขาพระคันธกุฏี
ในเวลาเย็นภิกษุทั้งหลาย ประชุมสนทนากันถึงกถาแสดง คุณของพระศาสดาในธรรมสภาวา ดูกอนอาวุโสทั้งหลาย พระศาสดาทรงฝกคนที่ฝกไมได พระตถาคตทรงฝกมหาอํามาตย ทั้งสองซึ่งวิวาทกันมาชานาน พระราชา และญาติมิตร เปนตน ก็ไมสามารถจะทําใหสามัคคีกันได เพียงวันเดียวเทานั้น. พระศาสดาเสด็จมาตรัสถามวา ดูกอนภิกษุทั้งหลาย บัดนี้พวกเธอ นั่งประชุมสนทนากันดวยเรื่องอะไร เมื่อภิกษุเหลานั้น กราบทูล ใหทรงทราบแลว จึงตรัสวา ดูกอนภิกษุทั้งหลาย เราได ทาใหชนทั้งสองเหลานี้สามัคคีกันมิใชบัดนี้เทานั้น แมเมื่อกอน เราก็ทําชนเหลานี้ใหสามัคคีกัน แลวทรงนําเรื่องในอดีตมา ตรัสวา
ในอดีตกาล ครั้งเมื่อพระเจาพรหมทัตเสวยราชสมบัติ ในกรุงพาราณสี เมื่อเขาประกาศมีมหรสพในกรุงพาราณสี ไดมีการประชุมใหญ. พวกมนุษยเปนอันมากและเทวดา นาค ครุฑ เปนตน ตางประชุมกันเพื่อชมมหรสพ. ในสถานที่แหงหนึ่ง ที่เมืองพาราณสีนั้น พญานาคจําพญาครุฑไมได จึงพาดมือ ลงไวเหนือจะงอยบาพญาครุฑ. พญาครุฑนึกในใจวา ใครเอามือ วางบนจะงอยบาของเรา เหลียวไปดู รูวาเปนพญานาค. พญานาค มองดูก็จําไดวาเปนพญาครุฑ จึงหวาดหวั่นตอมรณภัย ออกจากพระนคร หนีไปทางทาน้ํา. พญาครุฑก็ติดตามไปดวยคิดวา จักจับพญานาคนั้นใหได.
ในสมัยนั้น พระโพธิสัตวเปนดาบสอาศัยอยู ณ บรรณศาลา ใกลฝงแมน้ํานั้น เพื่อระงับความกระวนกระวายในตอนกลางวัน จึงนุงผาอุทกสาฎก (ผาอาบน้ํา) วางผาเปลือกไมไวที่นอกฝง แลวลงอาบน้ํา. พญานาคคิดวา เราจักไดชีวิตเพราะอาศัยบรรพชิต นี้ จึงแปลงเพศเดิม เนรมิตเพศเปนกอนมณีเขาไปอาศัยอยูใน ผาเปลือกไม. พญาครุฑติดตามไปเห็นพญานาคนั้นเขาไปอาศัย อยูในผาเปลือกไมนั้น ก็ไมจับตองผาเปลือกไม เพราะความ เคารพ จึงปราศรัยกะพระโพธิสัตววา ทานขอรับขาพเจาหิวทาน จงเอาผาเปลือกไมของทานไป ขาพเจาจักกินพญานาคนี้ เพื่อประกาศความนี้ จึงกลาวคาถาแรกวา :
พญานาคผูประเสริฐกวางูทั้งหลาย ตองการจะพนไปจากสํานักของขาพเจา จึงแปลงเพศ เปนกอนแกวมณี เขาไปอยูในผาเปลือกไม นี้ ขาพเจาเคารพยําเกรงเพศของพระคุณเจา ซึ่ง เปนเพศประเสริฐนัก แมจะหิวก็ไมอาจจะจับพญานาค ซึ่งเขาไปอยูในผาเปลือกไมนั้นออก มากินได.
ในบทเหลานั้น บทวา อิธูรคาน ปวโร ปวิฏโ ความวา พญานาคผูประเสริฐกวางูทั้งหลาย เขาไปอาศัยอยูในผาเปลือกไม นี้.
บทวา เสลสฺส วณฺเณน ความวา พญานาคแปลงเพศเปน กอนแกวมณี เขาไปอาศัยอยูในผาเปลือกไม.
บทวา ปโมกฺขมิจฺฉ ความวา พญานาคตองการจะพนจากสํานักของขาพเจา.
บทวา พฺรหฺมฺจ วณฺณ อปจายมาโน ความวา ขาพเจาบูชาเคารพ ตอทานผูมีเพศดังพรหม คือมีเพศประเสริฐ.
บทวา พุภุกฺขิโต โน อิสฺหามิ โภตฺตุ ความวา ขาพเจาแมจะหิวก็ไมอาจจะกิน พญานาคนั้นซึ่งเขาไปอาศัยอยูในเปลือกไมนั้นได. พระโพธิสัตวทั้งๆ ที่ยืนอยูในน้ําไดสรรเสริญพญาครุฑ แลวกลาวคาถาที่สองวา :- ทานเคารพยําเกรงผูมีเพศอันประเสริฐ แมจะหิวก็ไมอาจจะจับนาค ซึ่งเขาไปอยูในผา เปลือกไมนั้นออกมากินได ขอทานจงเปนผูอัน พรหมคุมครองแลว ดํารงชีวิตอยูสิ้นกาลนาน เถิด อนึ่ง ขอภักษาหารอันเปนทิพยจงปรากฏ แกทานเถิด.
ในบทเหลานั้น บทวา โส พฺรหฺมคุตฺโต ความวา ทานนั้น เปนผูอันพรหมคุมครองรักษาแลว.
บทวา ทิพฺยา จ เต ปาตุภวนฺตุ ภกฺขา ความวา ขอภักษาหารอันควรแกการบริโภคของทวยเทพ จงปรากฏแกทานเถิด. ทานอยาไดทําปาณาติบาต กินเนื้อนาคเลย. พระโพธิสัตวทั้งๆ ที่ยืนอยูในน้ํา กระทําอนุโมทนาแลว ขึ้นนุงผาเปลือกไม พาสัตวทั้งสองไปอาศรม บทแสดงถึงคุณ ของการเจริญเมตตา แลวไดกระทําใหสัตวทั้งสองนั้นสามัคคีกัน. ตั้งแตนั้นมา สัตวทั้งสองนั้นก็มีความสมัครสมาน เบิกบานกัน อยูรวมกันดวยความสุข
พระศาสดาทรงนําพระธรรมเทศนานี้มาแลวประชุม ชาดก. พญานาคและพญาครุฑในครั้งนั้น ไดเปนอํามาตยผูใหญ ทั้งสองในบัดนี้. สวนดาบสไดเปนเราตถาคตนี้แล.
จบ อรรถกถาอุรคชาดกที่ ๔
กราบนอบน้อมพระรัตนตรัยด้วยเศียรเกล้า
ท่านอาจารย์สุจินต์แสดง ความละเอียดของสภาพธรรมที่พระพุทธองค์ทรงตรัสรู้ ถ้าไม่ศึกษาพระธรรม ก็ไม่ทราบความละเอียดของสภาพธรรมแต่ละหนึ่งได้เลย เช่น ความเมตตา ก็ไม่ใช่ความรักใคร่ติดข้อง ทำให้ได้หวลมาพิจารณาความรู้สึกของตนเองในฐานะที่เป็นมารดา หรือ ในฐานะอื่นๆ ที่มีกับบุคคลในครอบครัวเดียวกัน เป็นความเมตตาหรือโลภะ เพราะ แท้จริงความเมตตาคือความปรารถนาดี หวังดี เป็นเพื่อน ไม่เฉพาะกับบุคคลที่รักใคร่ พวกพ้อง แต่ต้องไม่เว้น แม้กระทั่งผู้ที่เป็นศัตรู จึงเป็นความเมตตา
ประโยชน์ของการศึกษาพระธรรม ทำให้ได้รู้ความจริง ความตรงของสภาพธรรม ที่ไม่มีผู้ใดจะเปลี่ยนแปลงได้ และไม่ทำให้เข้าใจผิดว่าอกุศลเป็นกุศล
และถ้าขณะใดโกรธ ขัดเคือง บุตรหลาน ญาติพวกพ้อง ที่รักใคร่ ขณะนั้น ไม่ใช่เมตตา
กราบเท้าบูชาพระคุณท่านอาจารย์สุจินต์ บริหารวนเขตต์ ด้วยความเคารพอย่างสูงยิ่ง
ขอบพระคุณ ยินดีในกุศลธรรมทานด้วยค่ะ
ศึกษาเพิ่มเติมได้ที่
เมตตา
ไม่คิดร้ายแม้ผู้เป็นข้าศึก
ระลึกถึงความตายเพื่อละความโกรธ
ขออนุโมทนาครับ