ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคเจ้าพระองค์นั้น

ข้อความในคัมภีร์วิภังค์แสดงเกี่ยวข้องกับเตโชธาตุทั้งภายในและภายนอกดังต่อไปนี้

พระอภิธรรมปิฎก วิภังค์ เล่ม ๒ ภาค ๑ - หน้า 202

[๑๑๗] เตโชธาตุ เป็นไฉน?

เตโชธาตุ มี ๒ อย่าง คือ เตโชธาตุภายใน เตโชธาตุภายนอก.

ในเตโชธาตุ ๒ อย่างนั้น เตโชธาตุภายใน เป็นไฉน?

ความร้อน ธรรมชาติที่ร้อน ความอุ่น ธรรมชาติที่อุ่น ความอบอุ่น ธรรมชาติที่อบอุ่น เป็นภายในเฉพาะตน เป็นอุปาทินนรูปข้างใน ได้แก่ เตโชธาตุที่ทำให้ร่างกายอบอุ่น เตโชธาตุที่ทำให้ร่างกายทรุดโทรม เตโชธาตุที่ทำให้ร่างกายเร่าร้อน เตโชธาตุที่ทำให้ของกินของดื่มของเคี้ยวของลิ้มถึงความย่อยไปด้วยดี หรือ ความร้อน ธรรมชาติที่ร้อน ความอุ่น ธรรมชาติที่อุ่น ความอุ่น ธรรมชาติที่อบอุ่น เป็นภายในเฉพาะตน เป็นอุปาทินนรูปข้างใน แม้อื่นใดมีอยู่ เรียกว่า เตโชธาตุภายใน

... อรรถว่าธาตุ มีความหมายว่า เป็นสภาวะ ชื่อว่า อรรถว่าสภาวะ มีความหมายว่าเป็นของสูญ ชื่อว่า อรรถว่าเป็นของสูญ มีความหมายว่า มิใช่สัตว์ ... คำว่า เตโชธาตุ (ธาตุไฟ) ได้แก่ ธาตุแผดเผา ...

นิเทศเตโชธาตุภายใน

พึงทราบวินิจฉัยในนิเทศเตโชธาตุ ต่อไป

ที่ชื่อว่า เตโช (ธาตุไฟ) ด้วยสามารถแห่งความร้อน. เตโชนั่นแหละ ชื่อว่า เตโชคตํ (ธรรมชาติที่ร้อน) เพราะเป็นธรรมชาติถึงความเป็นของร้อน. บทว่า อุสฺมา (ความอุ่น) ได้แก่ อาการร้อน. ความอุ่นนั่นเอง ชื่อว่า อุสฺมาคตํ (ธรรมชาติที่อุ่น) เพราะเป็นธรรมชาติถึงความเป็นอาการร้อน.

บทว่า เยน จ ได้แก่ ธรรมชาติที่ร้อนอันกำเริบแล้ว.

บทว่า สนฺตปฺปติ (ย่อมร้อน) ได้แก่กายนี้ย่อมร้อน คือ เกิดไออุ่น โดยภาวะที่มีความแก่สิ้นวันหนึ่งเป็นต้น.

คำว่า เยน จ ชิรยติ (เตโชธาตุทำให้ทรุดโทรม) ได้แก่ กายนี้ย่อมทรุดโทรมย่อมถึงความขาดแคลนแห่งอินทรีย์ สิ้นกำลัง และภาวะมีหนังเหี่ยว และผมหงอกเป็นต้น ด้วยธาตุใด.

คำว่า เยน จ ปริฑยฺหติ (เตโชธาตุที่ทำให้เร่าร้อน) ได้แก่ กายนี้ถูกธาตุใดที่กำเริบแผดเผา และบุคคลนั้น ก็จะคร่ำครวญว่า เราร้อน เราร้อน ดังนี้ ก็จะหวังเอาเนยใสที่ชำระตั้งร้อยครั้งและจันทน์แดงเป็นต้นมาไล้ทา และลมจากพัดในตาล.

คำว่า เยน จ อสิตปีติขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉติ (เตโชธาตุที่ทำให้ของกินของดื่มของเคี้ยวของลิ้มถึงความย่อยไปด้วยดี) ความว่า ของกินมีข้าวสุกเป็นต้นก็ดี ของดื่มมีน้ำดื่มเป็นต้นก็ดี ของเคี้ยวมีของเคี้ยวที่เป็นแป้งก็ดี ของลิ้มมีผลมะม่วงสุกน้ำผึ้ง น้ำอ้อยเป็นต้นก็ดี ย่อมถึงการย่อยคือย่อมละลายไปโดยความเป็นรสเป็นต้น ด้วยธาตุใด อนึ่ง ในเตโชธาตุ ๔ เหล่านี้ เตโชธาตุ ๓ ข้างนี้มีสมุฏฐาน ๔ อย่าง เตโชธาตุหลังมีกรรมเป็นสมุฏฐานอย่างเดียว.

กระผมมีคำถามดังต่อไปนี้

1. ทำไมเตโชธาตุที่ย่อยอาหารเกิดจากกรรมเป็นสมุฏฐานอย่างเดียวครับ เกิดจากจิต หรืออุตุ หรืออาหารไม่ได้เลยหรือครับ

2. ตอนที่น้ำตาลจากลูกอมก็ดี ที่ละลายในปาก อันนี้เป็นเตโชธาตุที่เกิดจากกรรมด้วยหรือเปล่าครับ

3. ธาตุไฟที่เกิดจากการย่อยอาหารปรากฏตอนไหนครับ ตั้้งแต่การกลืนกินคำข้าว คำอาหาร ลงในปากจนกระทั่งถ่ายท้อง ถ่ายปัสสาวะออกมาหรือไม่ครับ พอจะแสดงให้ละเอียดเพิ่มขึ้นได้ไหมครับ

4. ธาตุที่ทำให้อบอุ่น ต่างจากธาตุไฟที่ทำให้เร่าร้อนอย่างไรครับ คล้ายๆ ตอนนั่งอยู่ห้องเย็นสบาย กับตอนออกกำลังกาย หรือเปล่าครับ

5. ธาตุไฟที่ทำให้ทรุดโทรม อันนี้เห็นชัดตอนที่เป็นไข้อะไรทำนองนี้หรือเปล่าครับ

กราบอนุโมทนาครับ

ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น
เป็นเรื่องที่ละเอียดลึกซึ้งอย่างยิ่ง ก็เข้าใจเท่าที่จะเข้าใจได้ ในเบื้องต้น ครับ
1. ทำไมเตโชธาตุที่ย่อยอาหารเกิดจากกรรมเป็นสมุฏฐานอย่างเดียวครับ เกิดจากจิต หรืออุตุ หรืออาหารไม่ได้เลยหรือครับ
ในรูปภายนอกที่ไม่ใช่สิ่งที่มีชีวิต จะไม่มีรูปที่เกิดจากกรรม จึงไม่มีการย่อยอาหาร แต่ในสิ่งที่มีชีวิต มีรูปที่เกิดจากกรรม ซึมซาบอยู่ทั่วตัว และ ธาตุไฟที่เกิดจากกรรม นี่แหละ ที่สามารถทำให้อาหารที่กลืนกินเข้าไป ย่อยได้ ไม่ได้เกิดจากสมุฏฐานอื่น ซึ่งในช่วงแรกแน่นอนว่าธาตุไฟที่ย่อยอาหาร เกิดจากกรรม แต่หลังจากนั้นก็มีกลุ่มของรูปที่เกิดจากอุตุ ต่อๆ มา โดยมีกรรม เป็นปัจจัย

2. ตอนที่น้ำตาลจากลูกอมก็ดี ที่ละลายในปาก อันนี้เป็นเตโชธาตุที่เกิดจากกรรมด้วยหรือเปล่าครับ
พิจารณาได้ว่า ในร่างกาย ก็มีส่วนของธาตุน้ำ เช่น น้ำลาย เป็นต้น จึงทำให้ลูกอม เมื่อเข้าไปอยู่ในปากแล้ว ก็ทำให้เกิดละลาย เปลี่ยนแปลงไปได้

3. ธาตุไฟที่เกิดจากการย่อยอาหารปรากฏตอนไหนครับ ตั้งแต่การกลืนกินคำข้าว คำอาหาร ลงในปากจนกระทั่งถ่ายท้อง ถ่ายปัสสาวะออกมาหรือไม่ครับ พอจะแสดงให้ละเอียดเพิ่มขึ้นได้ไหมครับ

ปรากฏเด่นชัดเมื่อเข้าไปท้อง ตรงกระเพาะอาหาร

4. ธาตุที่ทำให้อบอุ่น ต่างจากธาตุไฟที่ทำให้เร่าร้อนอย่างไรครับ คล้ายๆ ตอนนั่งอยู่ห้องเย็นสบาย กับตอนออกกำลังกาย หรือเปล่าครับ
ธาตุไฟที่ทำให้เร่าร้อน อย่างเช่นในขณะที่เกิดเจ็บป่วยเป็นไข้ ซึ่งต่างจากขณะที่อบอุ่น ไม่หนาวไป ไม่ร้อนไป ทั้งหมดก็เพราะธาตุไฟ นั่นเอง

5. ธาตุไฟที่ทำให้ทรุดโทรม อันนี้เห็นชัดตอนที่เป็นไข้อะไรทำนองนี้หรือเปล่าครับ

ธาตุไฟที่ทำให้ทรุดโทรม เห็นได้ชัดตอนหนังเหี่ยวแห้ง ผิวย่น แก่ชรา ครับ
ขอเชิญศึกษาเพิ่มเติมจากคำบรรยายของท่านอาจารย์สุจินต์ บริหารวนเขตต์ ได้ที่หัวข้อด้านล่างนี้ครับ
ดูกร ภิกษุ ก็เตโชธาตุเป็นไฉน
... ยินดีในกุศลของคุณวิทวัตและทุกๆ ท่านด้วยครับ ...

ยินดีในกุศลจิตครับ

กราบอนุโมทนาครับ