ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น

จิตต่างกันโดยประเภทของสังขาร คือ เป็นอสังขาริก หรือสสังขาริก

คำว่า สังขาร ในพระไตรปิฎกมีความหมายหลายนัย คือ

สังขาร​ธรรม ๑

สังขาร​ขันธ์ ๑

อภิ​สังขาร ๑

อ​สังขาริ​ก และ​ส​สังขาริ​ก ๑

สังขาร​ธรรม คือ สภาพธรรมที่เกิดขึ้นเพราะปัจจัยปรุงแต่ง เมื่อเกิดขึ้นแล้วก็ดับไป สังขารธรรมทั้งหลายไม่เที่ยง เกิดขึ้นเพียงชั่วขณะที่เล็กน้อยที่สุดแล้วก็ดับไปหมดสิ้น

สังขาร​ธรรม ได้แก่ จิต เจตสิก และ​รูป

ปรมั​ตถ​ธรรม มี ๔ คือ จิต เจตสิก รูป นิพพาน ปรมั​ตถธรรม ๓ คือ จิต เจตสิก รูป เป็นสังขาร​ธรรม มีปัจจัยปรุงแต่งให้เกิดขึ้น และตั้งอยู่ชั่วขณะที่สั้นมากแล้วก็ดับไป นิพพานไม่มีปัจจัยปรุงแต่ง นิพพาน​จึง​เป็น​สภาพ​ธรรม​ที่​ไม่​เกิด​ดับ นิพพาน​เป็น​วิ​สังขาร​ธรรม

สังขาร​ธรรม ๓ คือ จิต เจตสิก รูป จำแนก​เป็น ขันธ์ ๕ คือ

รูป​ทุก​รูป ​เป็น รูป​ขันธ์

เวทนา​เจตสิก ๑ ดวง เป็น เวทนา​ขันธ์

สัญญา​เจตสิก ๑ ดวง​ เป็น สัญญา​ขันธ์

เจตสิก​ที่​เหลือ ๕๐ ดวง เป็น สังขาร​ขันธ์

จิต​ทุก​ดวง เป็น วิญญาณ​ขันธ์

ฉะนั้น สังขาร​ขันธ์ ได้แก่ เจตสิก ๕๐ ดวง เว้น​เวทนา​เจตสิก และ​สัญญา​เจตสิก ส่วน​สังขาร​ธรรม ได้แก่ จิต​ทั้งหมด ๘๙ ดวง เจตสิก​ทั้งหมด ๕๒ ดวง รูป​ทั้งหมด ๒๘ รูป

ความหมายของสังขารธรรมกว้างกว่า​สังขารขันธ์ เพราะจิต เจตสิก รูป เป็นสังขารธรรม แต่เฉพาะเจตสิก ๕๐ ดวง เท่านั้นที่เป็นสังขารขันธ์ และในเจตสิก ๕๐ ดวง ซึ่งเป็นสังขารขันธ์นั้น เฉพาะเจตนา​เจตสิกดวงเดียวเท่านั้นที่เป็นอภิสังขาร ในปฏิจจสมุปปาท อวิชชา​เป็นปัจจัยแก่สังขาร สังขารเป็นปัจจัยแก่วิญญาณ ฯลฯ สังขาร​ใน​ปฏิ​จจ​สมุป​ปาท หมาย​ถึง ​เจตนา​เจตสิกซึ่ง​เป็น​อภิ​สังขาร เป็น​สภาพ​ที่​ปรุง​แต่ง​อย่าง​ยิ่ง คือ เป็น​กุศล​กรรม​ หรือ​อกุศล​กรรม​ซึ่ง​จะ​ทำให้เกิด​ผล คือ วิบาก​จิต​ และ​เจตสิก แม้ว่า​เจตสิกอื่นๆ ก็ปรุงแต่งให้จิตเกิดขึ้น เช่น ผัสสเจตสิก ถ้า​ไม่มีผัสสเจตสิกซึ่งเป็นสภาพธรรมที่กระทบอารมณ์ จิตเห็นก็มีไม่ได้ จิตได้ยิน จิตได้กลิ่น จิตลิ้มรส จิตรู้สิ่งกระทบสัมผัส จิตคิดนึกต่างๆ ก็มีไม่ได้ แต่ผัสสเจตสิกก็ไม่ใช่อภิสังขาร เพราะเพียงกระทบอารมณ์แล้วก็ดับหมดสิ้นไป

ฉะนั้น ในสังขารขันธ์ ๕๐ ดวงนั้น เฉพาะเจตนา​เจตสิกดวงเดียวเท่านั้นที่เป็นอภิสังขาร คือเป็นสภาพที่ปรุงแต่งอย่างยิ่ง โดยเป็นกุศลกรรม หรืออกุศลกรรม เป็นกัมมปัจจัยที่ทำให้ผล คือ วิบากจิตเกิดขึ้น

โดย อาจารย์สุจินต์ บริหารวนเขตต์ จัดพิมพ์เผยแพร่ โดย คณะกรรมการ ศิลปะ และวัฒนธรรม สภาผู้แทนราษฎร เนื่องในวโรกาสมหามงคลเฉลิมพระชนม์พรรษา ครบ ๗๕ พรรษาพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช วันที่ ๕ ธันวาคม ๒๕๔๕

ขอเชิญอ่าน หรือดาวน์โหลดหนังสือ ...

ปรมัตถธรรมสังเขป

ขอเชิญอ่านตอนต่อไป ...

ความจริงแห่งชีวิต

ขออนุโมทนา

ขออุทิศกุศล แด่ คุณพ่อ คุณแม่ และ สรรพสัตว์

ขออนุโมทนาครับ

ขออนุโมทนาค่ะ