ท่านผู้ฟังเคยได้ยินคำว่า โยนิโสมนสิการ บางท่านสงสัยว่า ในการเจริญสติปัฏฐานนั้น โยนิโสมนสิการ หมายความว่าอย่างไร

สุมังคลวิลาสินี อรรถกถาทีฆนิกาย มหาวรรค มีข้อความเรื่อง โยนิโสมนสิการ ว่า

ข้อว่า ทำไว้ในใจโดยอุบายแยบคาย คือ มนสิการด้วยสามารถว่า เป็นอนิจจัง เป็นต้น โดยอุบาย ปถ โดยคลอง การณโต โดยการณ์

เพราะฉะนั้น โยนิโสมนสิการนี้ จะเรียกว่า อุปายมนสิการ ปถมนสิการ ก็ได้ คือ ได้แก่การรำพึงทางจิต หรือได้แก่ สมันนาหาร ซึ่งแปลว่า นำมาพร้อม นำมาทั้งหมด มาพิจารณาตามสัจจานุโลมว่า อนิจฺเจ อนิจฺจํ อสุเภ อสุภํ ทุกฺเข ทุกฺขํ อนตฺตนิ อนตฺตา

อนิจฺเจ อนิจฺจํ ก็เห็นสภาพธรรมที่เป็นอนิจจังไม่เที่ยงทั้งหลาย ว่าสภาพธรรมนั้นไม่เที่ยง

อสุเภ อสุภํ พิจารณาเห็นสภาพธรรมทั้งหลายที่ไม่งาม ว่าไม่งาม

ทุกฺเข ทุกฺขํ พิจารณาเห็นสภาพธรรมทั้งหลายที่เป็นทุกข์ ว่าเป็นทุกข์

อนตฺตนิ อนตฺตา พิจารณาเห็นสภาพธรรมทั้งหลายที่เป็นอนัตตา ว่าเป็นอนัตตา

นี่เป็นโยนิโสมนสิการ คือ การพิจารณาโดยคลองธรรมนั้นๆ คือ พิจารณาสภาพธรรมทั้งหลายที่ไม่เที่ยง รู้ว่าไม่เที่ยง สภาพธรรมที่ไม่เที่ยงนั้นไม่งาม สภาพธรรมที่ไม่เที่ยงนั้นเป็นทุกข์ สภาพธรรมที่ไม่เที่ยงนั้นไม่ใช่ตัวตน ถ้าลมหายใจกระทบปรากฏ พิจารณาเห็นความไม่เที่ยง ที่จะรู้ว่าสภาพธรรมทั้งหลายไม่เที่ยง ต้องพร้อมสติที่ระลึกตรงลักษณะที่ปรากฏ แล้วแต่ว่าสภาวะลักษณะของลมหายใจที่ปรากฏในขณะนั้นจะเป็นลักษณะเย็น หรือร้อน หรือเบา หรือตึง หรือไหว

ถ้าไม่มีสภาวะลักษณะ ก็ไม่สามารถที่จะละคลายการยึดถือสภาพธรรมทั้งหลาย เพราะเคยยึดถือลมหายใจว่า เป็นลมหายใจของเรา ด้วยเหตุนี้เมื่อลมหายใจมีลักษณะที่ปรากฏให้รู้ได้ สติก็ควรระลึกรู้ เพื่อละความไม่รู้ ละการที่เคยยึดถือสภาพธรรมนั้นๆ

นี่เป็นบรรพแรกในกายานุปัสสนาสติปัฏฐาน

ที่มา และ อ่านเพิ่มเติม ...

แนวทางเจริญวิปัสสนา ตอนที่ 172