ถ. อาจารย์ท่านหนึ่งยืนยันหนักแน่นว่า เจริญสมาธิจนได้ฌานจึงจะสามารถเจริญอานาปานสติได้ มีผู้ถามว่า อาปานนี้จะรู้อะไร ถ้าจะนำมาเจริญสติปัฏฐาน ท่านก็บอกว่ารู้กระทบ ผู้ถามก็บอกว่า เมื่อรู้กระทบอย่างนี้ จำเป็นหรือที่จะต้องได้ฌานเสียก่อน ก็ชักจะวนเวียน ผมได้ฟังมาอย่างนี้

สุ. เรื่องของอานาปานบรรพ จะต้องสอบทานพิจารณาด้วยตัวของท่านเองให้ได้เหตุผลที่ถูกต้องว่า ลมหายใจเป็นสิ่งที่มีจริงหรือไม่จริง ปรากฏหรือไม่ปรากฏ บางครั้งก็ปรากฏ บางครั้งก็ไม่ปรากฏ ไม่ใช่เรื่องที่ว่า จะต้องไปบังคับให้สติจดจ้องระลึกรู้อยู่ที่ลมหายใจอย่างสมถภาวนา ถ้าเป็นการบังคับจดจ้องให้ระลึกอยู่ที่เดียว ไม่ใช่การเจริญสติปัฏฐาน ซึ่งการเจริญสมถภาวนานั้น ไม่ได้ละคลายการยึดถือนามรูปว่าเป็นตัวตน ถึงแม้ว่าจะได้อุปจารสมาธิ อัปปนาสมาธิ ฌานจิตก็ไม่ได้ละคลายการยึดถือนามและรูปว่าเป็นตัวตน

เพราะฉะนั้น การเจริญอานาปานบรรพที่เป็นสติปัฏฐานนั้น เป็นการที่สติระลึกรู้ลมหายใจขณะที่ลมหายใจปรากฏ และไม่มีการบังคับสติว่า จะต้องไประลึกรู้ แล้วแต่สติ อาจจะระลึกรู้รูปทางตา หรือทางหู หรือทางจมูก หรือทางลิ้น หรือทางกาย หรืออาจจะระลึกรู้นามทางตา ทางหู ทางจมูก ทางลิ้น ทางกาย ทางใจก็ได้ เพราะฉะนั้น การเจริญสติปัฏฐานอย่าให้เป็นอัตตาภาวนาที่ว่า จะมีผู้หนึ่งผู้ใดมาสั่งหรือมากั้น ไม่ให้สติเกิดขึ้นในขณะนั้น ในขณะนี้

ในอานาปานบรรพที่เป็นกายานุปัสสนาสติปัฏฐาน หมายความว่า เมื่อลมหายใจเป็นสิ่งที่มีจริง และขณะใดที่ลมหายใจปรากฏ ขณะใดที่สติระลึกรู้ที่ลมหายใจ ก็รู้ว่า ลักษณะสภาวะที่ปรากฏนั้น ไม่ใช่ตัวตน ไม่ใช่สัตว์ ไม่ใช่บุคคล ความจริงแล้วก็เป็นโผฏฐัพพะที่กระทบกายปสาท เป็นลักษณะที่อ่อน เบา ร้อน เย็น ตึง ไหว นั่นเป็นลักษณะของลมหายใจที่เป็นของปกติธรรมดาที่สติระลึก แล้วก็รู้ว่า เป็นแต่เพียงรูปธรรม สภาวะลักษณะชนิดหนึ่ง

เพราะฉะนั้น การเจริญสติปัฏฐานไม่ใช่ให้สติไประลึกรู้ที่ลมหายใจจนกว่าจะได้ฌานจิตเสียก่อน แต่การเจริญสติปัฏฐานนั้น คือ รู้ว่าขณะใดหลงลืมสติ ขณะใดมีสติ

ขณะที่มีสติ ก็คือ กำลังระลึกรู้ลักษณะของสิ่งที่กำลังปรากฏโดยไม่เลือก จะเป็นลมหายใจก็ได้ แต่ไม่ใช่ว่า จะต้องไปเจริญสมถภาวนาจนกระทั่งได้ฌานจิตเสียก่อนแล้วถึงจะระลึกรู้ลมหายใจซึ่งกระทบปรากฏ ปกติธรรมดาในขณะนี้ ถ้าสติของใครจะระลึกรู้ลักษณะของลมหายใจก็ได้ หรือถ้าไม่ระลึกรู้ลักษณะของลมหายใจ ลมที่กำลังกระทบสัมผัสในขณะนี้ สติก็อาจจะระลึกลักษณะที่กำลังปรากฏในขณะนั้นก็ได้

ที่มา และ อ่านเพิ่มเติม ...

แนวทางเจริญวิปัสสนา ตอนที่ 157