[เล่มที่ 26] พระสุตตันตปิฎก สังยุตตนิกาย นิทานวรรค เล่ม ๒ หน้าที่ 597 - 628
อรรถกถาจีวรสูตรที่ ๑๑
พึงทราบวินิจฉัยในจีวรสูตรที่ ๑๑ ดังตอไปนี้.
บทวา ทกฺขิณาคิริสฺมึ ความวา ชนบทภาคทักษิณของภูเขาเปนเทือกลอมกรุงราชคฤหชื่อวา ทักขิณาคิริ. อธิบายวา เที่ยวจาริกไปในทักขิณาคิรีชนบทนั้น. ชื่อวาจาริกมี ๒ อยางคือ รีบไป ๑ ไมรีบไป ๑.
ในบทเหลานั้น ภิกษุบางรูปนุงผากาสายะผืนหนึ่ง หมผื่นหนึ่งตลอดเวลา คลองบาตรและจีวรที่บา ถือรม วันหนึ่งเดินไปได ๗-๘ โยชน มีเหงื่อไหลทวมตัว. ก็หรือวาพระพุทธเจาทรงเห็นสัตว พึงตรัสรูไรๆ ขณะเดียวเสด็จไปไดรอยโยชนบาง พันโยชนบาง. นี้ชื่อวา รีบไป. ก็ทุกวันที่พระพุทธเจารับนิมนตเพื่อฉันในวันนี้. เสด็จไปทําการสงเคราะหชนมีประมาณเทานี้วา คาวุตหนึ่ง กึ่งโยชน สามคาวุต หนึ่งโยชน. นี้ชื่อวา ไมรีบไป ในที่นี้ประสงคจาริกนี้. พระเถระไดอยูเบื้องพระปฤษฎางคพระทศพลตลอด ๒๕ ป ดุจเงา มิใชหรือ.
ทานไมใหโอกาสแกพระดํารัสเพื่อตรัสถามวาอานนท ไปไหน. ทานไดโอกาสเที่ยวจาริกไปกับภิกษุสงฆ ในกาลหนึ่ง. ในปพระศาสดาปรินิพพาน. ไดยินวา เมื่อพระศาสดาปรินิพพานแลว พระมหากัสสปเถระนั่งในทามกลางภิกษุสงฆ ผูประชุมพรอมกันในการปรินิพพานของพระศาสดา เลือกภิกษุ ๕๐๐ รูปเพื่อทําสังคายนาพระธรรมวินัย กลาววา ก็ทานผูมีอายุทั้งหลาย เราทั้งหลายจักอยูจําพรรษาในกรุงราชคฤห สังคายนาพระธรรมวินัย ทานทั้งหลายกอนเขาพรรษา จงตัดปลิโพธสวนตัวเสีย แลวประชุมพรอมกันในกรุงราชคฤหเถิด ก็ไปยังกรุงราชคฤหดวยตนเอง. พระอานนทเถระถือบาตรและจีวรของพระผูมีพระภาคเจา ปลอบมหาชน ไปยังกรุงสาวัตถี ออกจากกรุงสาวัตถีนั้น ไปยังกรุงราชคฤห เที่ยวจาริกไปในทักขิณาคิรีชนบท. นี้ทานกลาวหมายถึงขอนั้น.
บทวา เยภุยฺเยน กุมารภูตา ความวา ภิกษุเหลานั้นใด ชื่อวา เวียนมาเพื่อความเปนหีนเพศ. ภิกษุเหลานั้นโดยมากเปนเด็กหนุมยังออน คือ เปนภิกษุพรรษาเดียว ๒ พรรษา และเปนสามเณร. ถามวา ก็เพราะเหตุอะไร เด็กเหลานั้นจึงบวช. เพราะเหตุอะไร จึงเวียนมาเพื่อความเปนหีนเพศ ดังนี้. ตอบวา ไดยินวา มาดาบิดาของเด็กนั้นคิดวา พระอานนทเถระเปนผูคุนเคยกับพระศาสดา ทูลขอพร ๘ อยางแลวจึงอุปฏฐาก ทั้งสามารถเพื่อจะพาเอาพระศาสดาไปยังสถานที่ที่ตนปรารถนาและตนปรารถนาได. เราทั้งหลายจึงใหพวกเด็กของพวกเราบวชในสํานักของพระอานนทนั้น. พระอานนทก็จักพาพระศาสดามา. เมื่อพระศาสดามาแลว เราทั้งหลายจักไดทําสักการะเปนอันมากดังนี้.
พวกญาติของเด็กเหลานั้น จึงใหเด็กเหลานั้นบวชดวยเหตุนี้กอน. แตเมื่อพระศาสดาปรินิพพาน ความปรารถนาของคนเหลานั้นก็หมดไป. เมื่อเปนเชนนั้น จึงใหเด็กเหลานั้นสึก แลวโดยวันเดียวเทานั้น .
บทวา ยถาภิรนฺต ไดแก ตามชอบใจคือตามอัธยาศัย. บทนี้วา ติกโภชน ปฺตฺต ทานกลาวถึงบทนี้วา เปนปาจิตตียให เพราะคณโภชน เวนไวแตสมัยดังนี้. ก็ภิกษุ๓ รูปพอใจแมรับนิมนตเปนอกัปปยะรวมกัน เปนอนาบัติในเพราะคณโภชนนั้น. เพราะฉะนั้น
ทานจึงกลาววา ติกโภชน ดังนี้.
บทวา ทุมฺมงฺกูน ปุคฺคลาน นิคฺคหาย ไดแก เพื่อขมคนทุศีล.
บทวา เปสลาน ภิกฺขูน ผาสุวิหาราย ความวา อุโบสถและปวารณา ยอมเปนไปเพื่อภิกษุผูมีศีลเปนที่รัก ดวยการขมคนหนาดานนั้นเอง. การ
อยูพรอมเพรียงกันยอมมี. นี้เปนผาสุวิหารของเปสลภิกษุเหลานั้น เพื่อประโยชนแกการอยูเปนสุขนี้.
บทวา มา ปาปจฺฉา ปกฺข นิสฺสาย สงฺฆ ภินฺเทยฺยุ ความวา เทวทัตออกปากขอในตระกูลดวยตนเอง บริโภคอยู อาศัยภิกษุปรารถนาลามก ทําลายสงฆ ฉันใด ผูปรารถนาลามกเหลาอื่น ออกปากขอในตระกูล โดยเปนคณบริโภคอยู ใหคณะเจริญแลว อาศัยพรรคพวกนั้น พึงทําลายสงฆได ฉันนั้น ดังนี้ จึงทรงบัญญัติไวดวยเหตุนี้แล.
บทวา กุลานุทยตาย จ ความวา เมื่อภิกษุสงฆทําอุโบสถและ ปวารณาอยูพรอมเพรียงกัน พวกมนุษยถวายสลากภัตเปนตน ยอมเปนผู มีสวรรคเปนเบื้องหนา. อธิบายวา และทรงบัญญัติไวเพื่ออนุเคราะห ตระกูลนี้ ดวยประการฉะนี้.
บทวา สสฺสฆาต มฺเ จรสิ ไดแก เธอเที่ยวไปเหมือน เหยียบย่ําขาวกลา
บทวา กุลปฺปฆาต มฺเ จรสิ ไดแก เธอเที่ยว ไปเหมือนทําลายเบียดเบียนตระกูล
บทวา โอลุชฺชติ ไดแก หลุดหาย คือ กระจายไป.
บทวา ปลุชฺชนฺติ โข เต อาวุโส นวปฺปายา ความวา ทานผูมีอายุ ภิกษุเหลานั้น โดยมาก คือสวนมากของทานเปน ผูใหม เปนหนุมมีพรรษาเดียว หรือ ๒ พรรษา และเปนสามเณร หลุดหาย คือกระจายไป.
บทวา น วาย กุมารโก มตฺตมฺาสิ พระเถระ เมื่อกลาวขูพระเถระวา เด็กนี้ไมรูจักประมาณตน.
บทวา กุมารกวาทา น มุจฺจาม ความวา พวกเรายังไมพนวาทะเปนเด็ก. ตถา หิ ปน ตฺว นี้ ทานกลาวเพื่อแสดงเหตุ เพราะพระอานนทนี้พึงถูกพระเถระกลาว อยางนี้. ในขอนี้ มีความประสงคดังนี้วา เพราะทานเที่ยวไปกับพวก ภิกษุใหมเหลานี้ ไมสํารวมอินทรีย. ฉะนั้น ทานเที่ยวไปกับพวกเด็กจึง ควรถูกเขากลาววาเปนเด็ก
บทวา อฺติตฺถิยปุพฺโพ สมาโน นี้ เพราะ อาจารย อุปชฌายของพระเถระไมปรากฏในศาสนานี้เลย. ตนถือเอาผา กาสายะแลว ออกบวช. ฉะนั้น ภิกษุณีถุลลนันทา กลาวบอกถึงพระ มหากัสสปเคยเปนอัญญเดียรถีย เพราะความไมพอใจ ในบทวา สหสา นี้ แมผูประพฤติดวยราคะและโมหะคือไมทันตรึก. แตบทนี้ ทานกลาว ดวยอํานาจความประพฤติดวยโทสะ.
บทวา อปฺปฏิสงฺขา คือยังไมทัน พิจารณา. บัดนี้ พระมหากัสสปเถระ เมื่อยังบรรพชาของตนใหบริสุทธิ์ จึง กลาวคําเปนตนวา ยโตห อาวุโส ดังนี้. ในบทเหลานั้น บทวา อฺ สตฺถาร อุทฺทิสิตุ ความวา เราไมนึก เพื่ออุทิศอยางนี้วา เวน พระผูมีพระภาคเจา คนอื่นเปนครูของเรา. ในบทเปนตนวา สมฺพาโธ ฆราวาส ความวา แมหากวาผัวและเมียทั้งสอง ยอมอยูในเรือน กวาง ๖๐ ศอก หรือแมภายในระหวางรอยโยชน การอยูครองเรือนผัวเมียเหลานั้น ชื่อวาคับแคบอยูนั่นเอง เพราะอรรถวา มีกิเลสเครื่องกังวล คือหวงใย
บทวา รชาปโถ ทานกลาวในมหาอรรถกถาวา เปนสถานที่เกิดแหงธุลี มีราคะเปนตน. จะกลาววา เปนทางแหงการมาดังนี้ก็ได. ชื่อวาอัพโภกาส เพราะอรรถวา ไมของ เหมือนปลอดโปรง เพราะบรรพชิตอยูในที่ ปกปด ในที่มีกูฏาคารรัตนปราสาทและเทพวิมานเปนตน ซึ่งมีประตูและ หนาตางปดแลว ยอมไมขัด ไมของ ไมติด. เพราะเหตุนั้น ทานจึง กลาววา บรรพชาเปนชองวาง. อนึ่ง ฆราวาส ชื่อวาคันแคบ เพราะ ไมเปนโอกาสแหงกุศลกิริยา ชื่อวาเปนทางหาแหงธุลี เพราะเปน ที่ประชุมแหงกิเลสเพียงดังธุลี เหมือนกองหยากเยื่ออันเขาไมปดไว. บรรพชา ชื่อวาเปนชองวาง เพราะเปนโอกาสแหงกุศลกิริยาความสบาย. ในบทวา นยิท สุกร ฯ เป ฯ ปพฺพเชยฺย นี้ มีสังเขปกถาดังนี้ คน พึงกระทําสิกขา ๓ ประพฤติพรหมจรรยไมใหขาดแมวันเดียว แลว ชื่อวาประพฤติใหสมบูรณโดยสวนเดียว เพราะเหตุใหบรรลุจริมกจิต. กระทําไมใหมีมลทิน ดวยมลทินคือกิเลส แมวันเดียว ชื่อวาบริสุทธิ์ โดยสวนเดียว เพราะเหตุใหบรรลุจริมกจิต
บทวา สงฺขลิขิต ไดแก เชนสังขขัด คือพึงประพฤติมีสวนเปรียบดวยสังขที่ชําระแลว
บทวา อิท น สุกร อคาร อชฺฌาวสตา ความวา ผูอยูในทามกลางเรือน ประพฤติ ฯลฯ ใหบริบูรณโดยสวนเดียว. ไฉนหนอ เราปลงผมและ หนวด นุงหมผากาสายะ เพราะซึมซาบดวยรสที่ยอมดวยน้ําฝาด คือผาที่ สมควรแกผูประพฤติพรหมจรรยออกจากเรือนพึงบวชไมมีเรือน. เพราะ ในขอนี้ กรรมมีกสิกรรมและพาณิชยกรรมเปนตน อันเกื้อกูลเรือน เรียกวาการมีเรือน. เรือนนั้นไมมีในบรรพชา. ฉะนั้น บรรพชาพึงรูวา การไมมีเรือน. ซึ่งอนาคาริยะการไมมีเรือนนั้น
บทวา ปพฺพเชยฺย คือพึง ปฏิบัติ
บทวา ปฏปโลติกาน คือผาเกา. ผาใหมแม๑๓ ศอก ทานเรียกวา ผาเกา จําเดิมแตเวลาตัดชาย. ทานหมายถึงสังฆาฏิที่ทานตัดผาที่มีราคา มาก กลาววา สังฆาฏิแหงผาเกา ดังนี้.
บทวา อทฺธานมคฺค ปฏิปนฺโน ไดแก ก็ทางตั้งแตกึ่งโยชน เรียกวา ไกล. อธิบายวา เดินทางไกลนั้น. บัดนี้ พึงกลาวอนุปุพพีกถาจําเดิมแตอภินิหาร เพื่อความแจมแจง แหงเนื้อความนี้ เหมือนบรรพชิตนั้น และผูเดินทางไกล ดังตอไปนี้. มีเรื่องเลาวา ในอดีตกาลในที่สุดแสนกัป พระศาสดาพระนามวา พระปทุมุตตระไดอุบัติขึ้น. เมื่อพระปทุมุตตระเสด็จเขาไปอาศัยหังสวดีนคร ประทับอยู ณ เขมมฤคทายวัน กุฏมพีชื่อวา เวเทหะ มีทรัพย สมบัติ ๘๐ โกฏิ บริโภคอาหารอยางดี แตเชาตรู อธิษฐานองคอุโบสถ ถือของหอมและดอกไมเปนตน ไปยังพระวิหาร บูชาพระศาสดา ถวาย นมัสการแลว นั่งอยูณ ที่สมควรสวนขางหนึ่ง.
ขณะนั้น พระศาสดาทรงตั้งพระสาวกรูปที่ ๓ ชื่อ มหานิสภัตเถระ ไวในฐานะเปนเอตทัคคะวา ดูกอนภิกษุทั้งหลาย บรรดาภิกษุผูเปน สาวกของเรา เปนผูกลาวสอนธุดงค นิสภะเปนผูเลิศกวาภิกษุเหลานั้น. อุบาสกไดฟงดังนั้นเลื่อมใส ในที่สุดธรรมกถา เมื่อมหาชนลุกขึ้นกลับไป จึงถวายนมัสการพระศาสดากราบทูลวา วันพรุงนี้ ขอพระองคทรง รับภิกษาของขาพระองคเถิด. พระศาสดาตรัสวา อุบาสก ภิกษุสงฆมี จํานวนมากนะ. อุบาสกทูลถามวา ขาแตพระผูมีพระภาคเจา ภิกษุสงฆ มีประมาณเทาไร พระเจาขา. พระศาสดาตรัสวา มี ๖ ลาน ๘ แสนรูป. อุบาสกทูลวา ขาแตพระองคผูเจริญ ขอพระองคทรงใหภิกษุไมใหเหลือ ไวในวิหารแมสามเณรองคเดียว รับนิมนตเถิดพระเจาขา. พระศาสดา ทรงรับนิมนตแลว.
อุบาสกทราบวา พระศาสดารับนิมนตแลว จึงไปเรือนเตรียม มหาทาน วันรุงขึ้นใหคนไปกราบทูลถึงเวลาแดพระศาสดา. พระศาสดา ทรงถือบาตรและจีวร แวดลอมดวยหมูภิกษุสงฆ เสด็จไปเรือนของ อุบาสก ประทับนั่งบนอาสนะที่เขาปูไวเสร็จแลว ในที่สุดแหงทักษิโณทก ทรงรับขาวยาคูเปนตน ทรงแจกจายภัต. แมอุบาสกก็นั่งใกลพระศาสดา. ในลําดับนั้น ทานมหานิสภัตเถระเที่ยวไปบิณฑบาตถึงถนนนั้น
อุบาสกครั้นเห็นแลว จึงลุกขึ้นไปไหวพระเถระแลว กลาววา ขอพระ คุณเจาจงใหบาตรเถิด. พระเถระไดใหบาตรแลว. อุบาสกกลาววา นิมนตพระคุณเจาเขาไปในเรือนนี้เถิด. แมพระศาสดาก็ประทับนั่งใน เรือน. พระเถระกลาววา ไมสมควรดอกอุบาสก. อุบาสกรับบาตรของ พระเถระแลวใสบิณฑบาตจนเต็มนําไปถวาย. จากนั้นอุบาสกไปสงพระ เถระแลว กลับไปนั่งไปสํานักของพระศาสดา กราบทูลอยางนี้วา ขาแต พระองคผูเจริญ ทานมหานิสภัตเถระแมขาพระองคกลาววา พระศาสดา ประทับนั่งในเรือน ก็ไมปรารถนาจะเขาไป. พระศาสดาตรัสวา มหานิสภัตเถระนั้น มีคุณยิ่งกวาคุณของพวกทาน. ก็ความตระหนี่ คําสรรเสริญ ยอมไมมีแกพระสัมพุทธเจาทั้งหลาย. ครั้นแลวพระศาสดาจึงตรัสอยางนี้วา อุบาสก เรานั่งรอภิกษาในเรือน. ภิกษุนั้นนั่งอยางนี้ไมแลดูซึ่งภิกษา. เราอยูในเสนาสนะทายบาน. ภิกษุนั้นอยูในปา. เราอยูในที่มุงบัง. ภิกษุนั้นอยูในที่แจง. พระศาสดาตรัสดุจยังมหาสมุทรใหเต็มวา นี้แหละ นี้แหละ คุณของภิกษุนั้น ดวยประการฉะนี้
อุบาสกเลื่อมใสยิ่งขึ้น เหมือนประทีปอันสวางอยูแมตามปกติราด น้ํามันเขาไปฉะนั้น คิดวา ประโยชนอะไรดวยสมบัติอื่นแกเรา. เราจัก กระทําความปรารถนาเพื่อความเปนผูเลิศกวาภิกษุผูกลาวสอนธุดงคใน สํานักของพระพุทธเจาพระองคหนึ่งในอนาคต. เขานิมนตพระศาสดาอีก ครั้ง ถวายทานตลอด ๗ วัน โดยทํานองนี้ ในวันที่๗ ถวายไตรจีวร แกภิกษุ ๖ ลาน ๘ แสนรูป แลวหมอบลงแทบบาทมูลของพระศาสดา กราบทูลอยางนี้วา ขาแตพระองคผูเจริญ ทานที่ขาพระองคถวายตลอด ๗ วัน เปนทานที่ประกอบดวยเมตตากายกรรม เมตตาวจีกรรม เมตตามโนกรรม ขาพระองคมิไดปรารถนาเทพสมบัติ หรือสักกสมบัติ มารสมบัติ และพรหมสมบัติอยางอื่น ดวยทานนี้. แตกรรมของขาพระองคนี้ ขอจงเปนสัมฤทธิผลทุกประการแหงความเปนผูเลิศกวาภิกษุผูทรง ธุดงค ๑๓ เพื่อถึงฐานันดรที่ทานมหานิสภัตเถระถึงแลว ในสํานักของ พระพุทธเจาพระองคหนึ่งในอนาคตเถิด.
พระศาสดาทรงตรวจดูวา ฐานะอันใหญที่อุบาสกนี้ปรารถนาจัก สําเร็จหรือไมหนอ ทรงเห็นความสําเร็จแลว จึงตรัสวา ฐานะที่ทาน ปรารถนาสมใจแลว. ในที่สุดแสนกัปในอนาคต พระพุทธเจาพระนามวา โคตมะจักอุบัติขึ้น. ทานจักเปนสาวกรูปที่ ๓ ของพระโคดมพระองคนั้น จักชื่อวา มหากัสสปเถระ.
อุบาสกไดฟงนั้น ดําริวา ชื่อวาพระพุทธเจาทั้งหลาย ยอม ไมมีพระดํารัสเปนสอง ไดสําคัญสมบัตินั้นเหมือนถึงในวันรุงขึ้น. เขา รักษาศีลตลอดอายุ ครั้นทํากาลกิริยา ณ ที่นั้น แลวไดบังเกิดบนสวรรค. จําเดิมแตนั้น เขาเสวยสมบัติในเทวโลกและมนุสสโลก เมื่อพระวิปสสีสัมมาสัมพุทธเจาอาศัยเมืองพันธุมดีประทับอยู ณ เขมมฤคทายวัน ในกัป ที่ ๙๑ จากกัปนี้ (เขา) จุติจากเทวโลก บังเกิดในตระกูลพราหมณ แกตระกูลหนึ่ง. ก็ในกาลนั้น พระผูมีพระภาคเจาพระนามวา วิปสสี ทรงแสดงธรรมทุกๆ ๗ ป. ปรากฏความตื่นเตนกันยกใหญ ทวยเทพ ในสกลชมพูทวีปตางบอกขาวกันตอๆ ไปวา พระศาสดาจักทรงแสดง ธรรม. พราหมณไดสดับขาวนั้นแลว. แตเขามีผาสาฎกสําหรับนุงอยูผืน เดียว. ของพราหมณีก็เหมือนกัน. ทั้งสองคนมีผาหมผืนเดียวเทานั้น. ปรากฏไปทั่วเมืองวา พราหมณเอกสาฎก. เมื่อมีการประชุมกันดวยกิจ อยางใดอยางหนึ่งของพวกพราหมณ เขาไปดวยตนเอง ใหนางพราหมณี อยูที่เรือน. เมื่อมีการประชุมนางพราหมณีเขาอยูเรืองเอง. นางพราหมณี หมผาผืนนั้นไป. ก็ในวันนั้นพราหมณกลาวกะนางพราหมณีวา แมมหาจําเริญ แมจักฟงธรรมกลางคืนหรือกลางวัน.
นางพราหมณีพูดวา ฉัน เปนมาตุคาม ไมอาจจะฟงธรรมในเวลากลางคืนได. ฉันจักฟงธรรมใน เวลากลางวัน จึงใหพราหมณอยูที่เรือน หมผาผืนนั้นไปกับพวกอุบาสิกา ในเวลากลางวัน ถวายบังคมพระศาสดานั่งฟงธรรมอยู ณ ที่ควรสวนขาง หนึ่ง แลวกลับไปกับพวกอุบาสิกา. ครั้งนั้นพราหมณใหนางพราหมณี อยูเรือน หอผานั้นไปวิหาร.
ก็สมัยนั้น พระศาสดาประทับนั่ง ณ ธรรมาสนที่ตกแตงแลว ใน ทามกลางบริษัท ทรงจับพัดวีชนีอันวิจิตรตรัสธรรมกถา ดุจยังผูวิเศษ ใหหยั่งลงสูอากาศคงคา ดุจทํายอดภูเขาสิเนรุใหถลมลงสูสาคร. เมื่อ พราหมณนั่งอยูสุดแถว ฟงธรรมอยูในยามตนนั้นเอง ปติมีวรรณะ ๕ เกิดซานไปทั่วตัว. เขาพับผาหม คิดวา เราจักถวายแดพระทศพล. ลําดับนั้น เขาเกิดจิตตระหนี่ ชี้ถึงโทษพันดวง. ผาของนางพราหมณี และของทานมีผืนเดียวเทานั้น. ไมมีผาหมไรๆ อื่นอีก. ครั้นไมหมแลว ก็จะไมอาจออกไปขางนอกได เพราะฉะนั้น จึงไมประสงคจะถวายแม ดวยประการทั้งปวง. ครั้นปฐมยามลวงไป แมในมัชฌิมยาม เขาก็เกิด ปติอยางนั้นอีก. ก็ครั้นคิดเหมือนอยางนั้นแลว ก็ไมประสงคจะถวาย เหมือนอยางนั้นอีก. เมื่อมัชฌิมยามลวงไป แมในปจฉิมยาม เขาก็เกิด ปติอยางนั้นอีก. เขาคิดวา ตายหรือไมตายก็ชางเถิด. เราจักรูในภายหลัง จึงพับผาหมวางไว ณ บาทมูลของพระศาสดา แตนั้น เขาคูมือซาย ปรบ ดวยมือขวา เปลงเสียงวา เราชนะแลว เราชนะแลวถึง ๓ ครั้ง. สมัยนั้น พระเจาพันธุมหาราช ประทับนั่งทรงสดับธรรมอยูภายใน มานหลังธรรมาสน. ก็ธรรมดาพระราชายอมไมพอพระทัยเสียงวา เรา ชนะแลว เราชนะแลว ดังนี้.
พระองคทรงสงบุรุษไป มีพระดํารัสวา เจาจงไปถามพราหมณผูนั้นวา ทานพูดอะไร. บุรุษนั้นไปถามวา ทาน พูดอะไร. ครั้นบุรุษนั้นไปถามแลว พราหมณพูดวา พวกชนที่เหลือขึ้น ยานชางเปนตน แลวชนะขาศึก ขอนั้นไมอัศจรรยเลย. ก็เราสละจิต ตระหนี่ไดถวายผาหมแดพระทศพล ดุจเอาสากทุบหัวโคโกง ซึ่งเดินมา ขางหลัง แลวใหมันหนีไปฉะนั้น. พราหมณกลาววา เราชนะความ ตระหนี่นั้น.
ราชบุรุษกลับมากราบทูลเรื่องนั้นแดพระราชา ตรัสวา พนาย เราไมรูสิ่งสมควรของพระทศพล พราหมณเปนผูรู จึงทรงสงผา ไปคูหนึ่ง. พราหมณเห็นผาคูนั้นจึงคิดวา พระราชาพระองคนี้ไมพระราชทานอะไรๆ แกเราผูนั่งนิ่งกอน เมื่อเรากลาวถึงคุณของพระศาสดา แลว จึงพระราชทาน. ประโยชนอะไรของเราดวยผาที่เกิดขึ้น เพราะ อาศัยคุณของพระศาสดา จึงไดถวายผาคูนั้น แดพระทศพลอีก. พระราชาตรัสถามวา พราหมณทําอะไร สดับวา พราหมณถวายผาคูนั้น แดพระตถาคตเชนเคย จึงทรงสงผา ๒ คูอื่นไปให. พราหมณก็ไดถวาย ผา ๒ คูนั้นอีก. พระราชาทรงสงผาไปอีก ๔ คู จนถึง ๓๒ คู.
ครั้งนั้น พราหมณคิดวา คูผานี้ดูเหมือนจะเพิ่มจํานวนมากขึ้น จึงถือเอาเพียง ๒ คู คือเพื่อตนคูหนึ่ง เพื่อนางพราหมณคูหนึ่ง ไดถวาย แดพระตถาคต ๓๐ คู ตั้งแตนั้นมา พราหมณนั้นไดคุนเคยกับพระศาสดา. วันหนึ่งในฤดูหนาว พระราชาทรงเห็นพราหมณนั้นฟงธรรมในสํานัก ของพระศาสดาจึงพระราชทานผารัตตกัมพลที่คลุมพระองคมีคาแสนหนึ่ง แลวตรัสวา ตั้งแตนี้ไป ทานจงหมผาผืนนี้ ฟงธรรม. เขาคิดวา ประโยชนอะไรของเราดวยผากัมพลผืนนี้ที่จะนําเขาไปในกายอันเปอยเนานี้ จึงกระทําใหเปนเพดานเบื้องบนเตียงของพระตถาคตภายในพระคันธกุฎี แลวจึงไป.
วันหนึ่ง พระราชาเสด็จไปวิหารแตเชาตรู ประทับนั่งในสํานัก ของพระศาสดา ภายในพระคันธกุฎี. สมัยนั้น พระพุทธรัศมี มีสี ๖ ประการ กระทบผากัมพล. ผากัมพลรุงเรืองยิ่งนัก. พระราชาทรงมองไป เบื้องบนทรงจําได จึงกราบทูลวา ขาแตพระองคผูเจริญ ผากัมพลผืนนี้ ของขาพระองค ขาพระองคไดใหแกพราหมณเอกสาฎก. พระศาสดา ตรัสวา มหาบพิตร พระองคบูชาพราหมณแลว พราหมณบูชาอาตมา แลว.
พระราชาดําริวา พราหมณไดรูสิ่งที่ควรเราไมรู. ทรงเลื่อมใสแลว ทรงกระทําสิ่งที่เกื้อกูลมนุษยทั้งหมด ใหเปนอยางละ ๘ๆ พระราชทาน อยางละ ๘ ทั้งหมด แลวทรงแตงตั้งพราหมณในตําแหนงปุโรหิต. ชื่อวา ทานอยางละ ๘ๆ รวมเปน ๖๔. เขานอมนําสลากภัตร ๖๔ รักษาศีล จุติจากนั้นไปบังเกิดบนสวรรค. ครั้นจุติจากนั้นอีก ไดบังเกิดในเรือน กุฏมพี ในกรุงพาราณสี ในระหวางพระพุทธเจา ๒ พระองค คือ พระผูมีพระภาคเจาพระนามวา โกนาคมนะ และพระทศพลพระนามวา กัสสปะ ในกัปนี้. เขาอาศัยความเจริญอยูครองเรือน วันหนึ่งเที่ยวไป ยังชังฆติกวิหาร ในปา.
ก็สมัยนั้น พระปจเจกพุทธเจา กระทําจีวรกรรมอยู ณ ฝงแมน้ํา เมื่ออนุวาต (ขอบจีวร) ไมพอ จึงปรารภเพื่อจะพับเก็บ. เขาเห็น จึงถามวา เพราะเหตุไรพระคุณเจาพับเก็บเจาขา. พระปจเจกพุทธเจา ตอบวา อนุวาต ไมพอ. เขากลาววา ขอพระคุณเจาจงทําดวยผาผืนนี้ เถิด. แลวถวายผาสาฎกตั้งความปรารถนาวา ขอเราจงอยามีความเสื่อม ไรๆ ในที่ที่เราไปเกิดเถิด. แมที่เรือนเมื่อนองสาวของเขาทะเลาะกันอยูกับ ภรรยา พระปจเจกพุทธเจาเขาไปบิณฑบาต. ลําดับนั้น นองสาวของเขา ถวายบิณฑบาตแดพระปจเจกพุทธเจาแลวตั้งความปรารถนาวา เราพึงเวน คนพาลเห็นปานนี้ไป ๑๐๐ โยชน นางกลาวอยางนี้ หมายถึงภรรยาของ พราหมณนั้น. ภรรยายืนอยูที่ประตูเรือน ครั้นไดยินจึงคิดวา พระปจเจกพุทธเจาอยาฉันภัตรที่หญิงนี้ถวายเลย จึงรับบาตรมาแลวทิ้งบิณฑบาตเสีย เอาเปอกตมใสจนเต็มถวาย. นองสาวเห็นจึงพูดวา หญิงพาล เจาจงดา หรือทุบตีเราก็พอ แตเจาไมควรทิ้งภัตรจากบาตรของทานผูบําเพ็ญบารมี มาตลอด ๒ อสงไขย แลวถวายเปอกตม.
ทีนั้น ภรรยาของเขาจึงไดเกิดความคิด. นางกลาววา หยุดเถิด เจาขา แลวทิ้งเปอกตม ลางบาตร ขัดดวยผงหอม แลวใสอาหารมีรส อรอย ๔ ชนิดจนเต็มบาตร วางบาตรซึ่งแพรวพราวดวยสัปปมีสีดุจกลีบบัว ที่โปรยไวเบื้องบน บนมือของพระปจเจกพุทธเจา แลวตั้งความปรารถนา วา ขอรางกายของเราจงมีแสงเหมือนบิณฑบาตนี้อันมีแสงเถิด. พระปจเจกพุทธเจาอนุโมทนาแลวเหาะไปสูอากาศ. ภรรยาสามีบําเพ็ญกุศล ตราบสิ้นอายุ ไดบังเกิดบนสวรรค
ครั้นจุติจากสวรรค อุบาสกไดบังเกิด เปนบุตรของเศรษฐีมีสมบัติ ๘๐ โกฏิ ในกรุงพาราณสี. สวนภรรยาได บังเกิดเปนธิดาของเศรษฐีเชนเดียวกัน. มารดาบิดาไดนําธิดาเศรษฐีนั้น แล มาใหแกบุตรเศรษฐีผูเจริญวัย. เพียงเมื่อเศรษฐีธิดาเขาไปสูตระกูล สามีดวยอานุภาพแหงกรรมอันเปนผลที่นางไมถวายทานมากอน สกลกาย ก็เกิดกลิ่นเหม็นดุจสวมที่เขาเปดไวภายในธรณีประตู. เศรษฐีกุมารถามวา นี้กลิ่นของใคร ครั้นไดฟงแลว เปนกลิ่นของเศรษฐีธิดา จึงตะโกน ขึ้นวา จงนําออกไป จงนําออกไป แลวสงกลับไปยังเรือนตระกูล โดยทํานองเดียวกับที่นํามา. เศรษฐีธิดาถูกสงกลับไปในฐานะ ๗ โดย ทํานองนี้แล คิดวาเรากลับไปถึง ๗ ครั้งแลว เราจะอยูไปทําไม จึง ยุบเครื่องอาภรณของตนใหทําอิฐทองคํา ยาว ๑ ศอก กวาง ๑ คืบ สูง ๔ นิ้ว. จากนั้น นางถือกอนหรดาลและมโนศิลาแลว ถือดอกบัว ๘ กํา ไปสูที่สรางเจดียของพระกัสสปทศพล.
ก็ในขณะนั้น เมื่อนางมาถึง กอนอิฐไดตกลงมา. เศรษฐีธิดาจึง บอกกะชางวา ทานจงวางอิฐกอนนี้ไวตรงนี้. ชางกลาววา แมมหาจําเริญ แมมาในเวลา แมวางเองเถิด. นางขึ้นไปเอาน้ํามันผสมหรดาลและมโนศิลา กออิฐใหแนนดวยหรดาลและมโนศิลาที่ผสมน้ํามันนั้น ทําการบูชาดวย ดอกบัว ๘ กําเบื้องบน แลวไหวทําความปรารถนาวา ขอกลิ่นจันทนจง ฟุงออกจากปากในที่เกิดเถิด แลวไหวพระเจดีย กระทําประทักษิณกลับ ไป.
ในขณะนั้น เศรษฐีบุตรระลึกถึงเศรษฐีธิดาที่นําไปสูเรือนครั้งแรก. แมในเมืองก็มีการปาวรองเลนนักษัตร. เศรษฐีถามคนรับใชวา เศรษฐี ธิดาที่นําไปคราวนั้น นางอยูที่ไหน. คนรับใชตอบวา อยูที่เรือนตระกูล จะนาย. เศรษฐีบุตรกลาววา พวกเจาจงนํามา เราจักเลนนักษัตรนั้น. พวกรับใชพากันไปยืนไหวเศรษฐีธิดา ครั้นเศรษฐีธิดาถามวา พวกทาน มาทําไม จึงบอกเรื่องราวใหนางฟง. เศรษฐีธิดากลาววา พอคุณเราเอา เครื่องอาภรณบูชาเจดียหมดแลว เราไมมีอาภรณ. คนรับใชพากันไป บอกแกเศรษฐีบุตร เศรษฐีบุตรกลาววา พวกทานจงนํานางมาเถิด. เราจักใหเครื่องประดับ. คนรับใชนํานางมาแลว. พรอมกับที่นางเขาไป สูเรือน กลิ่นจันทนและกลิ่นดอกบัวขาบฟุงไปตลอดเรือน. เศรษฐีบุตร ถามเศรษฐีธิดาวา ครั้งแรกกลิ่นเหม็นฟุงออกจากรางกายของเจา. แต เดี๋ยวนี้กลิ่นจันทนฟุงออกจากรางกาย กลิ่นดอกบัวฟุงออกจากปากของ เจา. มันเรื่องอะไรกัน.
นางไดบอกกรรมที่นางทําตั้งแตตน. เศรษฐีบุตรเลื่อมใสวา คําสอนของพระพุทธเจาทั้งหลาย เปนคําสอนที่นําออก จากทุกขหนอ จึงเอาเสื้อกัมพลคลุมเจดียทอง ประกอบดวยดอกประทุม ทอง ประมาณเทาลอรถ ณ ที่นั้น หอยยอยลงมาประมาณ ๑๒-๑๓ ศอก. เศรษฐีบุตรนั้น ดํารงอยู ณ ที่นั้นตราบเทาอายุแลว ไปบังเกิดบน สวรรค จุติจากนั้นไปบังเกิดในตระกูลอํามาตยตระกูลหนึ่ง ในที่ประมาณ ๑๐๐ โยชน จากกรุงพาราณสี. เศรษฐีธิดาจุติจากเทวโลกไปบังเกิดเปน ราชธิดาในราชตระกูล. เมื่อทั้งสองเจริญวัย ใกลบานที่กุมารอยูไดมีการ ปาวรองเลนนักษัตร. กุมารพูดกะมารดาวา แมจา แมใหผาสาฎกแกฉัน เถิด. ฉันจักเลนนักษัตร. มารดานําผาที่ซักแลวมาให. กุมารไดปฏิเสธ ผาผืนนั้น. มารดานําผาผืนอื่นมาใหอีก. กุมารปฏิเสธผาผืนนั้นอีก.
ลําดับนั้น มารดาพูดกะกุมารนั้นวา ลูกเอย เราเกิดในเรือนเชนใด เราไมมีบุญเพื่อจะไดผาเนื้อละเอียดกวานั้น. กุมารกลาววา แมจา ลูกจะ ไปที่ที่หาได. มารดากลาววา ลูกเอย แมปรารถนาจะใหลูกไดราชสมบัติ ในกรุงพาราณสีในวันนี้ทีเดียว. กุมารนั้นไหวมารดาแลวกลาววา แมจํา ลูกจะไปละ. มารดากลาววา ไปเถิดลูก. นัยวา มารดาไดมีความคิด อยางนี้วา กุมารจักไป ที่ไหน จักนอนในที่นี้หรือในเรือนนี้. ก็กุมาร นั้นออกไปโดยกําหนดของบุญไปถึงกรุงพาราณสี นอนคลุมศีรษะบนแผน มงคลศิลา ณ พระอุทยาน.
อนึ่ง เมื่อพระเจากรุงพาราณสีสวรรคต วันนั้น เปนวันที่ ๗. พวกอํามาตย ครั้นถวายพระเพลิงพระศพของพระราชาแลว จึงนั่งปรึกษากัน ณ พระลานหลวงวา พระราชามีพระธิดาองคเดียวเทานั้น ไมมีพระโอรส ราชสมบัติที่ไมมีพระราชาจะดํารงอยูไมได ใครจะเปน พระราชา เพราะฉะนั้น ขอทานจงปรึกษากันดูเถิด. ปุโรหิตกลาววา ไมควรดูใหมากไป. เราจะปลอยบุษยราชรถ. พวกอํามาตยเทียมมา สินธพ ๔ ตัวมีสีขาว ตั้งเครื่องราชกกุธภัณฑ ๕ อยาง และเศวตฉัตรไว บนรถ แลวปลอยรถไปใหประโคมดนตรีตามไปขางหลัง.
ราชรถออก ทางประตูดานปราจีนบายหนาไปพระราชอุทยาน. ราชรถบายหนาไปพระ ราชอุทยานดวยบุญบารมี. พวกอํามาตยบางคนบอกวา พวกเรากลับเถิด. ปุโรหิตบอกวา พวกทานอยากลับ. ราชรถกระทําประทักษิณกุมารแลว ก็หยุด เปนการเตรียมใหกุมารขึ้น. ปุโรหิตดึงชายผาหมออก มองดูฝาเทา กลาววา ทวีปนี้ยกไวกอน กุมารนี้ควรครองราชสมบัติในทวีปทั้ง ๔ มีทวีป ๒,๐๐๐ เปนบริวารแลวใหประโคมดนตรี ๓ ครั้งวา พวกทาน จงประโคมอีก พวกทานจงประโคมอีก
ลําดับนั้น กุมารเปดหนามองดู แลวถามวา พอเจาพระคุณทั้งหลาย พวกทานมาทําอะไรกัน. ตอบวา ทานผูประเสริฐ ราชสมบัติจะถึงแก ทาน. ถามวา พระราชาไปไหนเสียเลา. ตอบวา สวรรคตเสียแลวนาย. ถามวา กี่วันแลว. ตอบวา ๗ วันเขาวันนี้. ถามวา พระโอรสหรือพระธิดา ไมมีหรือ. ตอบวา มีแตพระธิดา ทานผูประเสริฐ ไมมีพระโอรส. รับวา เราจักครองราชสมบัติ.
พวกอํามาตยสรางมณฑปสําหรับอภิเษกกอน ประดับพระราชธิดา ดวยเครื่องประดับทุกชนิด แลวนํามายังพระราชอุทยาน ไดกระทําอภิเษก พระกุมาร. ลําดับนั้น พวกอํามาตยไดนําผาราคาแสนหนึ่งนอมถวายแด พระกุมารผูไดทําอภิเษกแลว. พระกุมารตรัสถามวา นี่อะไรพอคุณ. ทูลวา ผานุง พระเจาขา. ตรัสถามวา เปนผาเนื้อหยาบมิใชหรือ. ทูลวา บรรดาผาที่พวกมนุษยใชสอยกันอยู ไมมีผาที่มีเนื้อละเอียดกวานี้ พระเจาขา. ตรัสถามวา พระราชาของพวกทานนุงผาอยางนี้หรือ. ทูลวา ใชแลว พระเจาขา. ตรัสวา พระราชาของทานคงจะไมมีบุญ. พวกอํามาตยนําพระเตาทองมาถวาย. พระกุมารเสด็จลุกขึ้นชําระพระหัตถ ทั้งสอง ทรงบวนพระโอษฐแลว ทรงอมน้ําพนไปทางทิศตะวันออก. ตนกัลปพฤกษ ๘ ตน ทําลายแผนดินอันหนาผุดขึ้น. พระกุมารทรง อมน้ําพนไปทางทิศใต ทิศตะวันตก ทิศเหนืออีก เพราะเหตุนั้น ตน กัลปพฤกษผุดขึ้นแลวทั้ง ๔ ทิศอยางนี้. ในทุกทิศตนกัลปพฤกษผุดขึ้น ทิศละ ๘ ตน จึงรวมเปน ๓๒ ตน.
พระกุมารทรงนุงผาทิพยผืนหนึ่ง ทรงหมผืนหนึ่ง ตรัสวา พวก ทานจงเที่ยวตีกลองประกาศในแควนของพระเจานันทะวา พวกหญิง ปนดาย อยาปนดาย แลวใหยกฉัตร ทรงชางตัวประเสริฐ ที่ประดับ ตกแตงแลว เสด็จเขาสูพระนคร ทรงขึ้นสูปราสาทเสวยมหาสมบัติ. เมื่อกาลผานไปดวยประการฉะนี้ วันหนึ่ง พระเทวีทรงเห็นสมบัติ ของพระราชา ทรงแสดงอาการของความเปนผูกรุณาวา โอ ผูมีตปะ. ตรัสถามวา อะไร พระเทวี. ทูลวา สมบัติใหญยิ่งนักเพคะ ในอดีต พระองคเชื่อพระพุทธเจา ไปกระทําความดี บัดนี้ พระองคไมกระทํา กุศลอันเปนปจจัยแหงอนาคต. ตรัสถามวา เราจักใหแกใคร. ผูมีศีลก็ไมมี. ทูลวา พระองค ชมพูทวีปไมวางเปลาจากพระอรหันต. ขอพระองคจง ทรงเตรียมทานไว หมอมฉันจักได (นิมนต) พระอรหันตมา. ใน วันรุงขึ้น พระราชารับสั่งใหเตรียมทานทางทวารดานปราจีน. พระเทวีทรงอธิษฐานองคอุโบสถแตเชาตรู บายหนาไปทางทิศตะวันออก
ณ เบื้องบนปราสาท หมอบลงกลาววา หากพระอรหันตมีอยูในทิศนี้. ขอพระอรหันตทั้งหลายจงมารับภิกษาของพวกขาพเจาในวันพรุงนี้เถิด. ในทิศนั้นไมมีพระอรหันต ไดใหสักการะนั้นแกคนกําพราและยาจก. ใน วันรุงขึ้น พระเทวีไดเตรียมทาน ณ ประตูดานทักษิณ แลวกระทําเหมือน อยางนั้น. ในวันรุงขึ้นไดเตรียมทานดานประตูทิศปจฉิม แลวกระทํา เหมือนอยางนั้น. ก็ในวันที่พระนางเตรียมทาน ณ ประตูดานทิศอุดร พระปจเจกพุทธเจาชื่อมหาปทุม ผูเปนใหญกวาพระปจเจกพุทธเจา ๕๐๐ บุตรของ นางปทุมวดี ซึ่งอยูในหิมวันต อันพระเทวีนิมนตแลวเหมือนอยางนั้น ไดเรียกพระปจเจกพุทธเจาผูเปนนองมากลาววา ทานผูนิรทุกขทั้งหลาย พระราชานันทะทรงนิมนตพวกทาน ขอพวกทานจงรับนิมนตพระองค เถิด. พระปจเจกพุทธเจาเหลานั้นรับนิมนตแลว วันรุงขึ้นลางหนาที่สระ อโนดาต เหาะมาลง ณ ประตูดานทิศอุดร. พวกมนุษยพากันไปกราบ ทูลพระราชาวา ขาแตพระองคผูประเสริฐ พระปจเจกพุทธเจา ๕๐๐ มาแลว พระเจาขา. พระราชาพรอมกับพระเทวีเสด็จไปทรงไหวแลวรับ บาตรนิมนตพระปจเจกพุทธเจาใหขึ้นบนปราสาท แลวทรงถวายทานแก พระปจเจกพุทธเจาทั้งหลายบนปราสาทนั้น
ครั้นเสร็จภัตกิจแลว พระราชาทรงหมอบ ณ บาทมูลของพระสังฆเถระ พระเทวีทรงหมอบ ณ บาทมูลของพระสังฆนวกะ ทรงใหทําปฏิญญาวา พระคุณเจาทั้งหลาย จักไมลําบากดวยปจจัย ขาพเจาทั้งหลายจักไมเสื่อมจากบุญ ขอพระคุณเจา ทั้งหลายจงใหปฏิญญาเพื่ออยู ณ ที่นี้ตลอดชีวิตของพวกขาพเจาทั้งหลาย เถิด แลวทรงสรางที่อยู โดยอาการทั้งปวง คือ บรรณศาลา ๕๐๐ ที่จงกรม ๕๐๐ ที่ ในพระอุทยาน. แลวอาราธนาใหพระปจเจกพุทธเจาอยู ณ ที่นั้น. เมื่อกาลผานไปอยางนี้ชายแดนของพระราชากําเริบ. พระราชา รับสั่งกะพระเทวีวา ฉันจะไปทําชายแดนใหสงบ เธออยาประมาทใน พระปจเจกพุทธเจาทั้งหลาย แลวเสด็จไป. เมื่อพระราชายังไมเสด็จมา อายุสังขารของพระปจเจกพุทธเจาทั้งหลายสิ้นแลว.
พระปจเจกพุทธเจาชื่อมหาปทุม เขาฌานตลอด ๓ ยามในราตรี เมื่อ อรุณขึ้น ยืนพิงกระดานปรินิพพานดวยปรินิพพานธาตุ อันเปนอนุปาทิเสส. แมที่เหลือทั้งหมดก็ปรินิพพานดวยอุบายนี้. ในวันรุงขึ้น พระเทวีรับสั่ง ใหทําที่นั่งของพระปจเจกพุทธเจาทั้งหลาย ฉาบดวยของเขียว เกลี่ยดอกไม ทําการบูชา นั่งแลดูพระปจเจกพุทธเจาทั้งหลายมา เมื่อไมเห็นมา จึง ทรงสงราชบุรุษไปวา เธอจงไป จงทราบวา พระผูเปนเจาทั้งหลาย ไมสบายหรืออยางไร. ราชบุรุษไปเปดประตูบรรณศาลาของพระปจเจกพุทธเจามหาปทุม เมื่อไมเห็น ณ ที่นั้น จึงไปยังที่จงกรม เห็นทานยืน พิงกระดาน ไหวแลวกลาววา ถึงเวลาแลวพระคุณเจา. รางกายดับแลว จักพูดไดอยางไร. ราชบุรุษคิดวา เห็นจะหลับ จึงไปลูกคลําที่หลังเทา รูวาทานปรินิพพานเสียแลว เพราะเทาเย็นและกระดาง จึงไปหาทานที่๒ ทานที่๓ ก็อยางนั้น รูวาทานทั้งหมดปรินิพพานแลว จึงไป ราชตระกูล เมื่อรับสั่งถามวา พระปจเจกพุทธเจาทั้งหลายไปไหน กราบ ทูลวา ขาแตพระเทวี พระปจเจกพุทธเจาทั้งหลายปรินิพพานเสียแลว. พระเทวีทรงคร่ําครวญกันแสง เสด็จออกพรอมกับชาวเมือง ไปถึงที่ นั้นใหเลนสาธุกีฬา กระทําฌาปนกิจพระปจเจกพุทธเจาทั้งหลาย แลวถือ เอาธาตุกอเจดียบรรจุ.
พระราชาครั้นทําใหชายแดนสงบ เสด็จกลับ ตรัสถามพระเทวี ซึ่งเสด็จมาตอนรับวา นองหญิง เธอไมประมาทในพระปจเจกพุทธเจา ทั้งหลายหรือ. พระผูเปนเจาทั้งหลายสบายดีหรือ. ทูลวา พระปจเจกพุทธเจาทั้งหลายปรินิพพานเสียแลวเพคะ. พระราชาทรงดําริวา ความตาย ยังเกิดแกบัณฑิตเห็นปานนี้ได พวกเราจะพนความตายไดแตไหน. พระราชาไมเสด็จกลับพระนคร เสด็จเขาไปยังพระอุทยานนั้นแล รับสั่งให เรียกเชษฐโอรสมา ทรงมอบราชสมบัติแกโอรสนั้น พระองคเองเสด็จ ผนวชเปนสมณเพศ. แมพระเทวีเมื่อพระสวามีผนวชทรงดําริวา เราจัก ทําอะไรได จึงทรงผนวชในพระอุทยานนั้นเอง. แมทั้งสองพระองค ยังฌานใหเกิด จุติจากที่นั้น แลวก็บังเกิดใน พรหมโลก. เมื่อทั้งสองอยูในพรหมโลกนั้นเอง พระศาสดาของเรา ทั้งหลายทรงอุบัติขึ้นในโลก ทรงธรรมจักรอันบวรใหเปนไปแลว เสด็จ ถึงกรุงราชคฤหโดยลําดับ.
ปปผลิมาณพนี้เกิดในทองของอัครมเหสีของกบิลพราหมณในบาน พราหมณมหาดิตถ แควนมคธ. นางภัททกาปลานีเกิดในทองของอัครมเหสีของพราหมณโกสิยโคตร ในสาคลนคร แควนมคธ. เมื่อเขาเจริญวัย โดยลําดับ ปปผลิมามาณพอายุ ๒๐ นางภัททาอายุ ๑๖ มารดาบิดา แลดูบุตร คาดคั้นเหลือเกินวา ลูกเอย ลูกเติบโตแลว ควรดํารงวงศ ตระกูล. มาณพกลาววา คุณพอ คุณแม อยาพูดถอยคําเชนนี้ใหเขาหู ลูกเลย. ลูกจะปรนนิบัติตราบเทาที่คุณพอคุณแมดํารงอยู. ลูกจักออกบวช ภายหลังคุณพอคุณแม. ลวงไปอีกเล็กนอย มารดาบิดาก็พูดอีก. แม มาณพก็ปฏิเสธเหมือนอยางเดิม. ตั้งแตนั้นมามารดาก็ยังอยูไมขาดเลย.
มาณพคิดวา เราจักใหมารดายินยอมเรา. จึงใหทองสีแดงพันลิ่ม ใหชาง ทองหลอรูปหญิงคนหนึ่ง เมื่อเสร็จทําการขัดสีรูปหญิงนั้น จึงใหนุงผา แดง ใหประดับดวยดอกไม สมบูรณดวยสีและดวยเครื่องประดับตางๆ แลวเรียกมารดามาบอกวา แมจา ลูกเมื่อไดอารมณเห็นปานนี้ จักดํารง อยูในเรือน เมื่อไมไดจักไมดํารงอยู. พราหมณีเปนหญิงฉลาด คิดวา บุตรของเรามีบุญ ใหทาน สรางสมความดี เมื่อทําบุญมิไดทําเพียงผูเดียว เทานั้น. จักมีหญิงที่ทําบุญไวมาก มีรูปเปรียบรูปทองเชนรูปหญิงนี้ แนนอน. จึงเรียกพราหมณ ๘ คนมาสั่งวา พวกทานจงใหอิ่มหนําสําราญ ดวยความใครทุกชนิดยกรูปทองขึ้นสูรถไปเถิด. พวกทานจงคนหาทาริกา เห็นปานนี้ ในตระกูลที่เสมอดวยชาติ โคตร และโภคะของเรา. พวก ทานจงประทับตราไว แลวใหรูปทองนี้. พราหมณเหลานั้นออกไปดวย คิดวา นี้เปนกรรมของพวกเรา แลวคิดตอไปวา เราจักไปที่ไหน รูวา แหลงของหญิง มีอยูในมัททรัฐ เราจักไปมัททรัฐ จึงพากันไปสาคลนคร ในมัททรัฐ. พวกพราหมณตั้งรูปทองนั้นไวที่ทาน้ํา แลวพากันไปนั่ง ณ ที่ควรสวนขางหนึ่ง.
ครั้งนั้น พี่เลี้ยงของนางภัททา ใหนางภัททาอาบน้ําแตงตัวแลว ใหนั่งในหองอันเปนสิริแลวมาอาบน้ํา ครั้นเห็นรูปนั้น จึงคุกคามดวย สําคัญวา ลูกสาวนายเรามาอยูในที่นี้ กลาววา คนหัวดื้อ เจามาที่นี้ทําไม เงื้อหอกคือฝามือตกนางภัททาที่สีขาง กลาววา จงรีบไปเสียว. มือสั่น เหมือนกระทบที่หิน. พี่เลี้ยงหลีกไป เกิดความรูสึกวา ลูกสาวนายของ เราแตงตัว กระดางถึงอยางนี้. พี่เลี้ยงกลาววา จริงอยู แมผูถือเอาผานุงนี้ ไมสมควรแกลูกสาวนายของเรา.
ลําดับนั้น พวกคนแวดลอมพี่เลี้ยงนั้น พากันถามวา ลูกสาวนาย ของทานมีรูปอยางนี้หรือ. นางกลาววาอะไรกัน นายของเรามีรูปงามกวา หญิงนี้ตั้งรอยเทาพันเทา. เมื่อนางนั่งอยูในหองประมาณ ๑๒ ศอก ไม ตองตามประทีป. เพราะแสงสวางของรางกายเทานั้นกําจัดความมืดได. พวกมนุษยกลาววา ถาเชนนั้น ทานจงมา พาหญิงคอมนั้นไป ใหยก รูปทองไวในรถ ตั้งไวที่ประตูเรือนของพราหมณโกสิยโคตร ประกาศใหรู วามา. พราหมณทําปฏิสันถารแลวถามวา พวกทานมาแตไหน. พวกมนุษย กลาววา พวกเรามาแตเรือนของกบิลพราหมณ ณ บานมหาดิตถ ใน แควนมคธ ดวยเหตุชื่อนี้. พราหมณกลาววา ดีแลว พอคุณ. พราหมณ ของพวกเรา มีชาติโคตรและสมบัติเสมอกัน เราจักใหนางทาริกา. แลว รับบรรณาการไว. พราหมณเหลานั้น สงขาวใหกบิลพราหมณทราบวา ไดนางทาริกแลว โปรดทําสิ่งที่ควรทําเถิด.
มารดาบิดาฟงขาวนั้นแลว จึงบอกแกปปผลิมาณพวา ขาววา ไดนางทาริกาแลว. มาณพคิดวา เราคิดวา เราจักไมได ก็มารดาบิดากลาววา ไดแลว เราไมตองการ จักสงหนังสือไป จึงไปในที่ลับ เขียนหนังสือวา แมภัททา จงครอง เรือนตามสมควรแกชาติ โคตร และโภคะของตนเถิด เราจักออกบวช. ทานอยาไดมีความเรารอนใจในภายหลังเลย. แมนางภัททาก็สดับวา นัยวา มารดาบิดาประสงคจะยกเราใหแกผูโนน จึงไปในที่ลับ เขียนหนังสือวา บุตรผูเจริญ จงครองเรือนตามสมควรแกชาติ โคตร และโภคะของตนเถิด เราจักบวช ทานอยาไดเดือดรอนในภายหลังเลย. หนังสือแมทั้งสอง ได มาถึงพรอมกันในระหวางทาง. ถามวา นี้หนังสือของใคร. ตอบวา ปปผลิมาณพสงใหนางภัททา. ถามวา นี้ของใคร. ตอบวา นางภัททาสงให ปปผลิมาณพ. คนทั้งสองก็ไดพูดขึ้นวา พวกทานจงดูการกระทําของพวก ทารกเถิดจึงฉีกทิ้งในปา เขียนหนังสือมีความเหมือนกันสงไปทั้งขางนี้และ ขางโนน เมื่อคนทั้งสองไมปรารถนาเหมือนกันนั่นแหละ ก็ไดมีการอยู รวมกัน.
ก็ในวันนั้นเองมาณพก็ใหรอยพวงดอกไมพวกหนึ่ง. แมนางภัททา ก็ใหรอยพวงหนึ่ง. แมคนทั้งสองบริโภคอาหารในเวลาเย็นแลวจึงวางพวง ดอกไมเหลานั้นไวกลางที่นอน คิดวาเราทั้งสองจักเขานอน มาณพนอน ขางขวา นางภัททานอนขางซาย. คนทั้งสองนั้น เพราะกลัวการถูกตอง รางกายกันและกัน จึงนอนไมหลับจนลวงไปตลอด ๓ ยาม. ก็เพียงหัวเราะ กันในเวลากลางวันก็ไมมี. คนทั้งสองมิไดรวมกันดวยโลกามิส. เขาทั้งสอง มิไดสนใจสมบัติตลอดเวลาที่มารดาบิดายังมีชีวิตอยู เมื่อมารดาบิดาถึงแก กรรมแลวจึงสนใจ. มาณพมีสมบัติมาก. ในวันหนึ่ง ควรไดผงทองคํา ที่ขัดสีรางกายแลวทิ้งไวประมาณ ๑๒ ทะนาน โดยทะนานของชาวมคธ. มีสระใหญ ๖๐ แหงติดเครื่องยนต. มีพื้นที่ทําการงาน ๑๒ โยชน. มีบาน ทาส ๑๔ แหงเทาอนุราธบุรี. มีชางศึก ๑๔ เชือกรถ ๑๔ คัน. วันหนึ่ง มาณพขี่มาตกแตงแลว มีมหาชนแวดลอมไปยังพื้นที่การงาน ยืนในที่ สุดเขต เห็นนกมีกาเปนตน จิกสัตวมีไสเดือนเปนตนกิน จากที่ถูกไถ ทําลาย จึงถามวา นกเหลานี้กินอะไร. ตอบวา กินไสเดือนจะนาย. ถามวา บาปที่นกเหลานี้ทําจะมีแกใคร. ตอบวา แกพวกทานจะนาย.
มาณพคิดวา บาปที่นกเหลานี้ทําจะมีแกเรา. ทรัพย๘๖ โกฏิจักทําอะไร เราได. พื้นที่การงานประมาณ ๑๒ โยชน จักทําอะไรได. สระ ๖๐ สระติดเครื่องยนต หมูบาน ๑๔ หมู จักทําอะไรได เราจักมอบสมบัติทั้งหมดนั้นแกนางภัททา ออกบวช. ในขณะนั้น แมนางภัททกาปลานี ก็ใหเทหมองา ๓ หมอลงในระหวางพื้นที่ พวกพี่เลี้ยงนั่งลอม. เห็นกากิน สัตวที่กินงา จึงถามวา กาเหลานี้กินอะไรแม. ตอบวา กินสัตวจะ แมนาย. ถามวา อกุศลจะมีแกใคร. ตอบวา จะมีแกทานจะแมนาย. นางคิดวา เราควรไดผาประมาณ ๔ ศอก และขาวสุกประมาณทะนาน หนึ่ง. ก็ผิวาอกุศลที่ชนประมาณเทานี้ทําจะมีแกเรา ดวยวา เราไมสามารถ จะยกศีรษะขึ้นไดจากวัฏฏะตั้งพันภพ. พอเมื่ออัยยบุตร (มาณพ) มาถึง เราจักมอบสมบัติทั้งหมดแกเขาแลวออกบวช.
มาณพมาอาบน้ําแลว ขึ้นสูปราสาทหนึ่ง ณ บัลลังกมีคามาก. สําดับ นั้น ชนทั้งหลายจัดโภชนะอันสมควรแกจักรพรรดิใหแกเขา. ทั้งสอง บริโภคแลว เมื่อบริวารชนออกไปแลว จึงพูดกันในที่ลับ นั่งในที่สบาย. แตนั้นมาณพกลาวกะนางภัททาวา ดูกอนแมภัททา ทานมาสูเรือนนี้นํา ทรัพยมาเทาไร. นางตอบวา ๕๕,๐๐๐ เกวียนจะนาย. มาณพกลาววา ทรัพย๘๗ โกฏิ และสมบัติมีสระ ๖๐ ติดเครื่องยนต มีอยูในเรือนนี้ ทั้งหมดนั้นเรามอบใหแกทานผูเดียว. นางถามวา ก็ทานเลานาย. ตอบวา เราจักบวช. นางกลาววา แมฉันนั่งมองดูการมาของทาน. ฉันก็จักบวช จะนาย.
ทั้งสองคนกลาววา ภพทั้งสามเหมือนบรรณกุฎีที่ถูกไฟไหม. เรา จักบวชละ จึงใหนําผาเหลืองยอมดวยน้ําฝาด และบาตรดินเหนียวมาจาก ภายในตลาด ยังกันและกันใหปลงผม บวชดวยตั้งใจวา บรรพชาของ พวกเราอุทิศพระอรหันตในโลก เอาบาตรใสถลกคลองบา ลงจาก ปราสาท. บรรดาทาสและกรรมกรในเรือนไมมีใครรูเลย. ครั้งนั้นชาว บานทาสจําเขาซึ่งออกบานพราหมณไปทางประตูบานทาสได ดวยสามารถ อากัปกิริยา. ชาวบานทาสตางรองไห หมอบลงแทบเทากลาววา นายจํา นายจะทําใหพวกขาพเจาไรที่พึ่งหรือ. ทั้งสองกลาววา เราทั้งสองบวช ดวยคิดวา ภพทั้งสามเปนเหมือนบรรณศาลาที่ถูกไฟไหมเผาผลาญ. หาก เราทั้งสองจะทําในพวกทานคนหนึ่งๆ ใหเปนไท. แมรอยปก็ยังไมหมด. พวกทานจงชําระศีรษะของพวกทานแลวจงเปนไทเถิด. เมื่อชนเหลานั้น รองไห เขาพากันหลีกไป.
พระเถระเดินไปขางหนาเหลียวมองดูคิดวา หญิงผูมีคาในสกลชมพู- ทวีปชื่อ ภัททกาปลานีนี้. เดินมาขางหลังเรา. ขอที่ใครๆ พึงคิดอยาง นี้วา ทานทั้งสองนี้แมบวชแลวก็ไมอาจจะพรากจากกันได ชื่อวากระทํา กรรมอันไมสมควร นี้ไมเปนฐานะที่จะมีได. อีกอยางหนึ่งใครๆ พึงมี ใจประทุษรายแลวจะไปตกคลักในอบาย. พระเถระจึงเกิดคิดขึ้นวา เรา ควรละหญิงนี้ไป.
พระเถระไปขางหนาเห็นทางสองแพรงจึงไดยืนในที่สุด ทางสองแพรงนั้น. แมนางภัททาก็ไดมายืนไหว. พระเถระกลาวกะนางวา แมมหาจําเริญ มหาชนเห็นหญิงเชนทานเดินมาขางหลังเรา แลวคิดวา ทานทั้งสองนี้ แมบวชแลวก็ไมอาจจะพรากจากกันได จะพึงมีจิตรายใน เรา จะไปตกคลักอยูในอบาย. เธอจงถือเอาทางหนึ่งในทางสองแพรงนี้. ฉันจักไปผูเดียว. นางภัททากกลาววา ถูกแลวจะ พระผูเปนเจา ชื่อวา มาตุคามเปนมลทินของพวกบรรพชิต. ชนทั้งหลายจะชี้โทษของเราวา ทานทั้งสองแมบวชแลว ก็ยังไมพรากกัน. ขอเชิญทานถือเอาทางหนึ่ง. เราทั้งสองจักแยกกัน .
นางกระทําประทักษิ ๓ ครั้ง ไหวดวยเบญจางคประดิษฐในฐานะ ๔ ประคองอัญชลีรุงเรืองดวยทสนขสโมธาน มิตรสันถวะที่ทํามานานประมาณแสนกัป ทําลายลงในวันนี้. พระผูเปนเจา ชื่อวาเปนทักษิณา ทางเบื้องขวายอมควรแกพระผูเปนเจา. ดิฉันชื่อวา เปนมาตุคามเปนฝายซาย ทางเบื้องซายยอมควรแกดิฉัน ดังนี้ ไหวแลว เดินไปสูทาง. ในเวลาที่คนทั้งสองแยกจากกัน มหาปฐพีนี้ครืนครั่นสั่น สะเทือนดุจกลาววา เราแมสามารถจะทรงเขาในจักรวาลและเขาสิเนรุไวได ก็ไมสามารถจะทรงคุณของทานทั้งสองไวได. ยอมเปนไปดุจเสียงสายฟา บนอากาศ. ภูเขาจักรวาลบันลือสั่น.
พระสัมมาสัมพุทธเจาประทับนั่ง ณ พระคันธกุฎีใกลมหาวิหาร เวฬุวัน ทรงสดับเสียงแผนดินไหว ทรงพระรําพึงวา แผนดินไหวเพื่อ ใครหนอ ทรงทราบวา ปปผลิมาณพและนางภัททกาปลานี สละสมบัติ มากมายอุทิศเรา. การไหวของเผนดินนี้ เกิดดวยกําลังคุณของคนทั้งสอง ในที่ที่เขาจากกัน แมเราก็ควรทําการสงเคราะหแกเขาทั้งสอง จึงเสด็จ ออกจากพระคันธกุฎี ทรงถือบาตรและจีวรดวยพระองคเอง ไมทรง ปรึกษาใครๆ ในบรรดามหาเถระ ๘๐ ทรงกระทําการตอนรับประมาณ ๓ คาวุต
ประทับนั่งขัดสมาธิ ณ โคนตนพหุปุตตกนิโครธ ในระหวาง กรุงราชคฤหและกรุงนาลันทา. ก็เมื่อประทับนั่ง มิไดประทับนั่งเหมือน ภิกษุผูถือผาบังสุกุลเปนวัตรรูปใดรูปหนึ่ง ทรงถือเพศแหงพระพุทธเจา ประทับนั่งเปลงพระพุทธรัศมีเปนลําสูที่ประมาณ ๘๐ ศอก. . ในขณะนั้น พระพุทธรัศมีประมาณเทาใบไม รม ลอเกวียน และเรือนยอดเปนตน แผซานสายไปขางโนนขางนี้ ปรากฏการณดุจเวลาพระจันทรและพระอาทิตยขึ้นพันดวง ไดกระทําบริเวณปาใหญใหแสงสวางเปนอันเดียวกัน ดวยประการฉะนี้.
บริเวณปารุงเรืองดวยสิริแหงมหาปุริสลักษณะ ๓๒ ดุจทองฟา รุงโรจนดวยหมูดาว ดุจน้ํามีกลุมดอกบัวบานสะพรั่ง. ลําตนนิโครธมี สีขาว. ใบสีเขียว ใบแกสีแดง. แตในวันนั้นตนนิโครธพรอมลําตนและกิ่ง มีสีเหมือนทอง. พึงทราบอนุปุพพิกถาที่ทานกลาวความแหงบทวา อทฺธานมคฺค ปฏิปนฺโน แลวกลาววา บัดนี้ ผูนี้บวชแลวดวยประการใด และเดินทางไกลดวยประการใด เพื่อใหเนื้อความนี้แจมแจงพึงกลาว อนุปุพพิกถานี้ตั้งแตอภินิหารอยางนี้.
บทวา อนฺตรา จ ราชคห อนฺตรา จ นาฬนฺท ความวา ใน ระหวางกรุงราชคฤหและกรุงนาลันทา.
บทวา สตฺถารฺจ วตาห ปสฺเสยฺย ภควนฺตเมว ปสฺเสยย ความวา หากวา เราพึงเห็นพระศาสดาไซร. เราพึงเห็นพระผูมีพระภาคเจาผูเปนพุทธะนี้แล. เพราะ ศาสดาอื่นจากนี้ไมสามารถจะเปนของเราไดเลย.
บทวา สุคตฺจ วตาห ปสฺเสยฺย ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺย ความวา หากเราพึงเห็นทานผูชื่อวา สุคต เพราะความที่แหงสัมมาปฏิบัติอันทานถึงแลวดวยดีไซร เราพึงเห็น พระผูมีพระภาคเจาผูเปนพุทธะนี้แล. เพราะพระสุคตอื่นจากนี้ไมสามารถ จะเปนของเราได.
บทวา สมฺมาสมฺพุทฺธฺจ วตาห ปสฺเสยฺย ภควนฺตเมว ปสฺเสยฺย ความวา หากเราพึงเห็นทานผูชื่อวาสัมมาสัมพุทธะ เพราะเปนผูตรัสรูเอง โดยชอบไซร. เราพึงเห็นพระผูมีพระภาคเจาองคนี้แล. เพราะพระสัมมาสัมพุทธะอื่นจากนี้ไมสามารถจะมีแกเราได นี้เปนความประสงคในขอนี้ ดวยประการฉะนี้. เกจิอาจารยแสดงวา ดูกอนผูมีอายุ เรามิไดมีความ สงสัยในพระผูมีภาคพระเจาวา นี้พระศาสดา นี้พระสุคต นี้พระสัมมาสัมพุทธเจา ดวยการเห็นเทานั้น ดวยประการฉะนี้.
บทวา สตฺถา เม ภนฺเต นี้ มาแลว ๒ ครั้งก็จริง แตพึง ทราบวา ทานกลาวแลว ๓ ครั้ง. เกจิอาจารยแสดงวาดวยบทนี้ ดูกอน ผูมีอายุ เราประกาศความเปนสาวก ๓ ครั้งอยางนี้.
บทวา อชานฺเว แปลวา ไมรูอยู. แมในบทที่ ๒ ก็มีนัยนี้เหมือนกัน.
บทวา มุทฺธาป ตสฺส วิปเตยฺย ความวา สาวกผูมีจิตเสื่อมใสทุมเทจิตใจทั้งหมดอยางนี้ พึงทําความเคารพอยางยิ่งเห็นปานนี้ ตอศาสดาภายนอกอื่นผูไมรูปฏิญญาวา เรารู ศีรษะของศาสดานั้นพึงหลุดจากคอ ดุจตาลสุกหลนฉะนั้น. อธิบายวา ก็ศีรษะพึงแยกออก ๗ เสี่ยง. หรือดวยเรื่องมีเปรียบเทียบไวอยางไร. หากพระมหากัสสปเถระพึงทําความเคารพอยางยิ่งนี้ ดวยจิตเลื่อมใส ตอมหาสมุทร. มหาสมุทรจะตองถึงความเหือดแหง ดุจหยาดน้ําที่ใสใน กระเบื้องรอน. หากพึงทําความเคารพตอจักรวาล. จักรวาลตองกระจัด กระจายดุจกําแกลบ. หากพึงทําความเคารพตอเขาสิเนรุ. เขาสิเนรุตอง ยอยยับดุจกอนแปงที่ถูกกาจิก หากพึงทําความเคารพตอแผนดิน. แผนดิน ตองกระจัดกระจายดุจผุยผงที่ถูกลมหอบมา. ก็การทําความเคารพของพระเถระเห็นปานนี้ ไมสามารถแมเพียงทําขุมขน ณ เบื้องหลังพระบาทสีดุจ ทองของพระศาสดาใหกําเริบได
อนึ่ง พระมหากสัสปยกไวเถิด ภิกษุเชน พระมหากัสสปตั้งพันตั้งแสน ก็ไมสามารถแมเพียงทําขุมขนเบื้องหลังพระบาทของพระทศพลใหกําเริบได หรือแมเพียงผาบังสุกุลจีวรใหไหวได. ดวยการแสดงความเคารพ จริงอยู พระศาสดามีอานุภาพมากดวยประการฉะนี้. ตสฺมาติห เต กสฺสป ความวา เพราะเราเมื่อรู เราก็กลาววา เรารูและเมื่อเห็น เราก็กลาววา เราเห็น ฉะนั้น ดูกอนกัสสป เธอพึงศึกษา อยางนี้.
บทวา ติพฺพ แปลวา หนา คือใหญ.
บทวา หิโรตฺตปฺป ไดแกหิริและโอตตัปปะ.
บทวา ปจฺจุปฏิต ภวิสฺสติ ไดแก จักเขา ไปตั้งไวกอน. อธิบายวา จริงอยู ผูใดยังหิริและโอตตัปปะใหเขาไปตั้ง ไวในพระเถระเปนตนแลวเขาไปหา. แมพระเถระเปนตนก็เปนผูมีหิริและ โอตตัปปะเขาไปหาผูนั้น นี้เปนอานิสงสในขอนี้ ดวยประการฉะนี้.
บทวา กุสลูปสฺหิต คืออาศัยธรรมเปนกุศล.
บทวา อฏิกตฺวา ความวา ทําตนใหเปนประโยชนดวยธรรมนั้น หรือทําธรรมนั้นใหเปนประโยชน วา นี้ประโยชนของเรา ดังนี้.
บทวา มนสิกตฺวา คือตั้งไวในใจ.
บทวา สพฺพเจตโส สมนฺนาหริตฺวา ความวา ไมใหจิตไปภายนอกไดแมแตนอย รวบรวมไวดวยประมวลมาทั้งหมด.
บทวา โอหิตโสโต แปลวา เงี่ยหู. อธิบายวา เธอพึงศึกษาอยางนี้วา เราจักตั้งญาณโสตและปสาทโสตแลว ฟงธรรมที่เราแสดงแลวโดยเคารพ.
บทวา สาตสหคตา จ เม กายคตาสติ ความวา กายคตสติสัมปยุตดวยสุข ดวยสามารถปฐมฌาน ในอสุภกรรมฐานและในอานาปานกรรมฐาน.
ก็โอวาทนี้มี ๓ อยาง. บรรพชาและอุปสมบทนี้แลไดมีแกพระเถระ.
บทวา สาโณ ไดแก เปนผูมีกิเลสคือเปนหนี้.
บทวา รฏปณฺฑ ภฺุชึ ไดแก บริโภคอาหารที่เขาใหดวยศรัทธา. จริงอยู การบริโภคมี ๔ อยาง คือ ไถยบริโภค ๑ อิณบริโภค ๑ ทายัชชบริโภค ๑ สามิบริโภค ๑. ในบริโภคเหลานั้น ภิกษุเปนผูทุศีล แมนั่งบริโภคในทามกลางสงฆ ก็ชื่อวา ไถยบริโภค. เพราะเหตุไร เพราะไมเปนอิสระในปจจัย ๔. ผูมีศีล ไมพิจารณาบริโภค ชื่อวา ของ ไมเปนหนี้บริโภค ดวยประการฉะนี้ เพราะเหตุนั้น พระเถระเมื่อ ทําการบริโภคซึ่งตนเปนปุถุชนบริโภค ใหเปนอิณบริโภค จึงกลาว อยางนี้.
บทวา อฏมิยา อา อุทปาทิ ไดแก พระอรหัตตผลเกิด ขึ้นแลวในวันที่ ๘.
บทวา อถโข ภควา มคฺคา โอกฺกมฺม ความวา การหลีกจากหนทางไปกอน ไดมีแลวในวันนั้น ภายหลังจึงไดบรรลุ พระอรหัต. ก็ทานแสดงการบรรลุพระอรหัตกอน เพราะเทศนาวาระมา แลวอยางนี้. ถามวา ก็เพราะเหตุไร พระผูมีพระภาคเจาจึงทรงหลีก จากหนทาง. ตอบวา ไดยินวา พระองคไดทรงดําริอยางนี้วา เราจัก ทําภิกษุนี้ใหเปนผูอยูปาเปนวัตร ทรงผาบังสุกุลเปนวัตร มีอาสวะเดียว เปนวัตร เพราะฉะนั้นพระองคจึงหลีกไป.
บทวา มุทุกา โข ตยาย ไดแก ผาสังฆาฏินี้แล ของทาน ออนนุม. ก็แล พระผูมีพระภาคเจา เมื่อลูบคลําจีวรนั้นดวยปลาย พระหัตถ มีสีดังดอกปทุม จึงตรัสพระวาจานี้. ถามวา พระองคตรัส อยางนี้ เพราะเหตุไร. ตอบวา เพราะทรงประสงคจะเปลี่ยนจีวรกับ พระเถระ. ถามวา พระองคทรงประสงคจะเปลี่ยนเพราะเหตุไร. ตอบวา เพราะทรงประสงคจะตั้งพระเถระไวในตําแหนงของพระองค. ก็เพราะเมื่อ ทานกลาวคุณของจีวรหรือบาตร พระเถระจึงกราบทูลวา ขอพระองคจง ทรงรับจีวรนี้เพื่อพระองคเถิด นี้เปนจารีต ฉะนั้น จึงกราบทูลวา ขา แตพระองคผูเจริญ ขอพระผูมีพระภาคเจา จงทรงรับของขาพระองคเถิด. พระองคจึงตรัสวา ก็กัสสป เธอจักครอบผาบังสุกุลทําดวยผาปานของเรา ไดไหม เธอจักอาจเพื่อหมไดไหม ดังนี้. ก็แล พระองคทรงหมายถึง กําลังกาย จึงตรัสแลวอยางนี้ ก็หามิได แตทรงหมายถึงการปฏิบัติให บริบูรณ จึงตรัสอยางนี้.
ในขอนี้มีอธิบายดังนี้ :- จีวรนี้ที่เขาหม ทาสีชื่อ ปุณณะ ทิ้งไวใน ปาชาผีดิบ เราเขาไปสูปาชานั้นอันมีตัวสัตวกระจายอยู ประมาณทะนาน หนึ่ง กําจัดตัวสัตวเหลานั้นแลว ตั้งอยูในมหาอริยวงศ ถือเอา. ในวันที่ เราถือเอาจีวรนี้ มหาปฐพีในหมื่นจักรวาลสงเสียงสั่นสะเทือน อากาศนั้น สงเสียง ตฏะ ตฏะ เทวดาในจักรวาลไดใหสาธุการวา ภิกษุผูถือเอา จีวรนี้ ควรเปนผูทรงผาบังสุกุลเปนวัตรตามธรรมชาติ นั่งอาสนะเดียวเปน วัตรตามธรรมชาติ เที่ยวไปตามลําดับตรอกเปนวัตรตามธรรมชาติ ทาน จักอาจทําใหควรแกจีวรนี้ได ดังนี้. แมพระเถระตนเองทรงไวซึ่งกําลัง ชาง ๕ เชือก. ทานจึงไมตรึกถึงขอนั้น ใครจะทําใหสมควรแกสุคตจีวร ดวยความอุตสาหะวา เราจักยังการปฏิบัตินั้นใหบริบูรณ ดังนี้ จึงกราบทูลวา ขาแตพระองคผูเจริญ ขาพระองคจักครอง ดังนี้.
บทวา ปฏิปชฺชึ ไดแก เราไดปฏิบัติแลว ก็พระผูมีพระภาคเจาทรงทําการเปลี่ยนจีวรกัน อยางนี้แลว ทรงครองจีวรที่พระเถระครอง พระเถระครองจีวรของ พระศาสดา. สมัยนั้น มหาปฐพีสั่นสะเทือนจนถึงน้ํารองแผนดิน. ในบทวา ภควโต ปุตฺโต เปนตน ความวา พระเถระอาศัย พระผูมีพระภาคเจาเกิดแลวโดยอริยชาติ ดังนั้นบุตรของพระผูมีพระภาคเจา ชื่อวาผูเกิดแตอก เกิดแตพระโอษฐ เพราะอยูในอก ตั้งอยู ในบรรพชาและอุปสมบทดวยอํานาจพระโอวาทออกจากพระโอษฐ ชื่อวา ผูเกิดแตพระธรรมอันธรรมนิรมิตแลว เพราะเกิดแตพระโอวาทธรรม และเพราะทรงนิมิตดวยพระโอวาทธรรม ชื่อวาธรรมทายาท เพราะ ควรซึ่งทายาทคือพระธรรมโอวาท หรือทายาทคือโลกุตรธรรม ๙.
บทวา ปฏิคฺคหิตานิ สาณานิ ป สุกูลานิ ความวา รับผาบังสุกุลจีวร อันพระศาสดาทรงครองแลว เพื่อประโยชนแกการครอง.
บทวา สมฺมา วทมาโน วเทยฺย ความวา เมื่อบุคคลจะพูดใหถูก พึงพูดถึงบุคคลใดดวยคุณเปนตนวา บุตรของพระผูมีพระภาคเจา เมื่อ พูดถึงบุคคลนั้นใหถูกพึงพูดถึงเราวา เรามีรูปเห็นปานนี้ ดังนี้. บรรพชา อันพระเถระใหบริสุทธิ์แลวดวยคํามีประมาณเทานี้. ในขอนี้มีอธิบายวาทาน ผูมีอายุ อุปชฌายอาจารยของผูใดไมปรากฏ ผูนั้นอุปชฌายไม อาจารย ไมมี โกนหัวโลนถือเอาผากาสายะเอง ถึงการนับวาเขารีตเดียรถียหรือ ได การตอนรับตลอดหนทาง ๓ คาวุตอยางนี้ ไดบรรพชาหรืออุปสมบทดวย โอวาท ๓ ไดเปลี่ยนจีวรดวยกาย ทานเห็นคําแมทุพภาษิตเพียงไรของ ถุลลนันทาภิกษุณีไหม. พระเถระใหบรรพชาบริสุทธิ์อยางนี้แลว บัดนี้ เพื่อบันลือสีหนาทดวยอภิญญา ๖ จึงกลาวคําเปนตนวา อห โข อาวุโส. คําที่เหลือพึงทราบโดยนัยกอนนั่นแล.
จบ อรรถกถาจีวรสูตรที่ ๑๑
ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น