[เล่มที่ 44] พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย อุทาน เล่ม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 129

อรรถกถาพาหิยสูตร

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 129

อรรถกถาพาหิยสูตร

พาหิยสูตรที่ ๑๐ มีวินิจฉัยดังตอไปนี้ :-

บทวา พาหิโย เปนชื่อของทาน. บทวา ทารุจีริโย ไดแก ผาคากรองที่ทําดวยไม. บทวา สุปฺปารเก ไดแก อยูที่ทาชื่ออยางนั้น. ก็พาหิยะนี้คือใคร และอยางไรจึงเปนผูทรงผาคากรองทําดวยไม อยางไร จึงอยูอาศัยที่ทาสุปปารกะ

ในขอนั้น มีอนุปุพพิกถาดังตอไปนี้

ไดยินวา ในกาลแหงพระสัมมาสัมพุทธเจาพระนามวา ปทุมุตตะ ในที่สุดแสนกัปแตภัทรกัปนี้ กุลบุตรคนหนึ่งกําลังฟงพระธรรมเทศนา ของพระทศพลที่หังสวดีนคร เห็นพระศาสดาทรงสถาปนาภิกษุรูปหนึ่งไวในตําแหนงเอตทัคคะแหงภิกษุผูเปนขิปปาภิญญา คิดวา ไฉนหนอ ในอนาคต เราจักบวชในพระศาสนาของพระสัมมาสัมพุทธเจาเห็นปานนี้ แลวพึงเปนผูอันพระศาสดาสถาปนาไวในตําแหนงเอตทัคคะเชนนี้ เหมือนภิกษุรูปนี้ ไดปรารถนาตําแหนงนั้น จึงบําเพ็ญบุญญาธิการอันสมควรแกตําแหนงนั้น บําเพ็ญบุญอยูตลอดชีวิต มีสวรรคเปนที่ไปในเบื้องหนา ทองเที่ยวไปในเทวดาและมนุษย บวชในพระศาสนาของพระกัสสปทศพล มีศีลบริบูรณบําเพ็ญสมณธรรม ถึงความสิ้นชีวิตแลวบังเกิดในเทวโลก. ทานอยูในเทวโลกสิ้นพุทธันดรหนึ่ง ในพุทธุปบาทกาลนี้ ถือปฏิสนธิในเรือนมีสกุลในพาหิยรัฐ ชนทั้งหลายจําเขาไดวา พาหิยะ เพราะเกิดในพาหิยรัฐ. เขาเจริญวัยแลวอยูครองเรือน เอาเรือบรรทุกสินคามากมาย แลนไปยังสมุทรกลับไปกลับมา สําเร็จความประสงค ๗ ครั้งจึงกลับนครของตน ครั้นครั้งที่ ๘ คิดจะไปสุวรรณภูมิ จึงขนสินคาแลนเรือไป เรือ

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 130

แลนเขามหาสมุทรยังไมทันถึงถิ่นที่ปรารถนา ก็อับปางในทามกลางสมุทร. มหาชนพากันเปนภักษาของปลาและเตา สวนทานพาหิยะเกาะกระดานแผนหนึ่ง กําลังขามอยูถูกกําลังคลื่นซัดไปทีละนอยๆ ในวันที่ ๗ ก็ถึงฝงใกลทาสุปปารกะ. ทานนอนที่ฝงสมุทร โดยรูปกายเหมือนตอนเกิด เพราะผาพลัดตกไปในสมุทร บรรเทาความกระวนกระวายไดแตเพียงลมหายใจ ลุกขึ้นเขาไประหวางพุมไมดวยความละอาย ไมเห็นอะไรๆ อยางอื่นที่จะเปนเครื่องปดความละอาย จึงหักกานไมรัก เอาเปลือกพัน (กาย) ทําเปนเครื่องนุงหมปกปดไว. แตอาจารยบางพวกกลาววา เจาะแผนกระดานเอาเปลือกไมรอยทําเปนเครื่องนุงหมปกปดไว. ทานปรากฏวา ทารุจีริยะ. เพราะทรงผาคากรองทําดวยไม และวา พาหิยะ ตามชื่อเดิมแมโดยประการทั้งปวง ดวยประการฉะนี้.

ทานถือกระเบื้องอันหนึ่ง เที่ยวขอกอนขาวที่ทาสุปปารกะ โดยทํานองดังกลาวแลว พวกมนุษยเห็นเขาจึงคิดวา ถาชื่อวาพระอรหันต ยังมีในโลกไซร ทานพึงเปนอยางนี้ พระผูเปนเจาองคนี้ จะถือเอาผาที่เขาใหหรือไมถือเอาเพราะความมักนอย ดังนี้ เมื่อจะทดลอง จึงนอมนําผาจากที่ตางๆ เขาไป. เขาคิดวา ถาเราจักไมมาโดยทํานองนี้ไซร เมื่อเปนเชนนี้ พวกเหลานี้พึงไมเลื่อมใสเรา ไฉนหนอ เราพึงหามผาเหลานี้เสีย อยูโดยทํานองนี้แหละ เมื่อเปนเชนนี้ ลาภสักการะก็จักเกิดขึ้นแกเรา. เขาคิดอยางนี้แลว จึงตั้งอยูในฐานะเปนผูหลอกลวงไมรับผา. พวกมนุษยคิดวา นาอัศจรรย พระผูเปนเจานี้มักนอยแท จึงมีจิตเลื่อมใส โดยประมาณยิ่ง กระทําสักการะและสัมมานะเปนอันมาก. ฝายทานรับประทานอาหารแลว ไดไปยังเทวสถานแหงหนึ่งในที่ไมไกล. มหาชนก

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 131

ไปกับทานเหมือนกัน ไดซอมแซมเทวสถานนั้นให. ทานคิดวา คนเหลานี้ เลื่อมใสในฐานะเพียงที่เราทรงผาคากรอง จึงพากันทําสักการะและสัมมานะอยางนี้ เราควรจะมีความประพฤติอยางสูงสําหรับคนเหลานี้ จึงเปนผูมีบริขารเบาๆ เปนผูมักนอยอยู. ฝายทานเมื่อถูกคนเหลานั้นยกยองวา เปนพระอรหันต ก็สําคัญตนวาเปนพระอรหันต อนึ่ง การทําสักการะ และทําความเคารพ ก็เจริญยิ่งๆ ขึ้น และทานก็ไดมีปจจัยมากมาย. เพราะเหตุนั้น ทานจึงกลาวคํามีอาทิวา " ก็สมัยนั้นแล ทานพาหิยะ ทารุจีริยะ อาศัยอยูที่ทาสุปปารกะใกลฝงสมุทร เปนผูอันมหาชนสักการะ เคารพ.

บรรดาบทเหลานั้นบทวา สกฺกโต ความวา เปนผูอันมหาชน สักการะโดยการบํารุงดวยความเคารพ คือ เอื้อเฟอ. บทวา ครุกโต ความวา ผูอันมหาชนกระทําใหหนัก ดวยการกระทําใหหนักดุจฉัตรหิน โดยความประสงควา เปนผูประกอบดวยคุณวิเศษ. บทวา มานิโต ความวา ผูอันมหาชนนับถือดวยการยกยองดวยน้ําใจ. บทวา ปูชิโต ความวา ผูอันมหาชนบูชาแลวดวยการบูชา ดวยการสักการะ มีดอกไมและของหอมเปนตน . บทวา อปจิโต ไดแก ผูอันมหาชนยําเกรงแลวดวยการใหหนทาง และการนําอาสนะมาเปนตน ดวยจิตเลื่อมใสอยางยิ่ง. บทวา สาภี จีวร ฯ เป ฯ ปริกฺขาราน ความวา เปนผูไดดวยการไดปจจัย ๔ มี จีวรเปนตน อันแสนจะประณีตที่มหาชนนําเขาไปยิ่งๆ . อีกนัยหนึ่ง บทวา สกฺกโต ไดแก ไดรับสักการะ. บทวา ครุกโต ไดแก ไดรับความเคารพ. บทวา มานิโต ไดแก อันมหาชนนับถือมาก และมีใจรักมาก. บทวา ปูชิโต ไดแก อันมหาชนบูชาแลวดวยการบูชาอยางยิ่ง

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 132

ดวยปจจัย ๔. บทวาอปจิโต ไดแก ไดรับความออนนอมถอมตน. จริงอยู ชนทั้งหลายยอมสักการะดวยปจจัย ๔ ตกแตงอยางดี ทําใหแสนจะประณีตมอบใหผูใด ผูนั้นชื่อวาอันเขาสักการะ. คนทั้งหลายทําความเคารพใหปรากฏแลวมอบใหในผูใด ผูนั้นชื่อวา อันเขากระทําเคารพ, ชนทั้งหลาย ยอมมีใจประพฤติรักใครและนับถือมากซึ่งผูใด ผูนั้น ชื่อวา อันเขานับถือ, คนทั้งหลายทําสิ่งนั้นทั้งหมดดวยการบูชาแกผูใด ผูนั้น ชื่อวาอันเขาบูชา, ชนทั้งหลาย ยอมกระทําการนบนอบอยางยิ่ง ดวยการอภิวาท การตอนรับและอัญชลีกรรมเปนตนแกผูใด ผูนั้นชื่อวา อันเขายําเกรง. ก็คนเหลานั้น ไดกระทําสิ่งนั้นทุกอยางแกพาหิยะ. ดวยเหตุนั้น ทานจึงกลาวคํามีอาทิวา ทานพาหิยทารุจีริยะ อันเขาสักการะแลว อาศัยอยูที่ทาสุปปารกะ. ก็ในที่นี้ทานพาหิยทารุจีริยะ แมเมื่อไมรับจีวร เขาก็กลาววา เปนผูไดแมจีวรเหมือนกัน ดวยการนอมเขาไปวา มาเถิดขอรับ จงรับผานี้.

บทวา รโหคตฺสฺส ไดแก อยูในที่ลับ. บทวา ปฏิสลฺลีนสฺส ไดแก เปนผูอยูโดดเดี่ยว. เมื่อถูกพวกมนุษยเปนอันมากกลาววา ทานเปนพระอรหันต ทานก็เกิดความปริวิตกแหงใจ คือเกิดความดําริผิดแหงจิต โดยอาการที่กลาวอยูในบัดนี้. เกิดความปริวิตกอยางไร? เกิดความ ปริวิตกขึ้นวา คนเหลาใดเหลาหนึ่ง จะเปนพระอรหันต หรือทานผูบรรลุอรหัตตมรรคในโลก เราเปนคนหนึ่งในจํานวนพระอรหันต หรือทานผูบรรลุอรหัตตมรรคนั้น ความขอนั้นมีอธิบายดังนี้ ชนเหลาใด ชื่อวาเปนพระอรหันต เพราะกําจัดขาศึกคือกิเลสในสัตวโลกนี้ และเพราะเปนผูควรแกบูชาและสักการะเปนตน หรือคนเหลาใด ชื่อวาบรรลุ

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 133

พระอรหัตตมรรค เพราะฆาขาศึกคือกิเลสเหลานั้น บรรดาคนเหลานั้น เปนคนหนึ่ง.

บทวา โปราณสาโลหิตาไดแก เทวดาผูบําเพ็ญสมณธรรมรวมกัน เสมือนพวกพองรวมสายโลหิตกันในภพกอน. แตอาจารยบางพวกกลาววา บทวา ปุราณสาโลหิตา ไดแกเทวดาองคหนึ่งผูเปนมารดารวมสายโลหิต ในกาลกอน คือในภพอื่น. ในอรรถกถาทานปฏิเสธคํานั้น ไดถือเอาความหมายแรกเทานั้น.

ไดยินวา เมื่อกอน ศาสนาของพระกัสสปทศพลจะเสื่อม ภิกษุ ๗ รูป เห็นประการอันแปลกของสหธรรมิกมีสามเณรเปนตน เกิดความสลดใจ คิดวาศาสนายังไมอันตรธานตราบใด เราจะทําที่พึ่งของตนตราบนั้น จึงเจดียทองแลวเขาปา เห็นภูเขาลูกหนึ่งจึงกลาววา ผูมีความอาลัยในชีวิตจงกลับไป ผูไมมีความอาลัยจงขึ้นภูเขาลูกนี้ แลวพากันผูกบันไดขึ้นภูเขานั้นทั้งหมด แลวผลักบันไดลง การทําสมณธรรม. บรรดาภิกษุ เหลานั้น พระสังฆเถระบรรลุพระอรหัตโดยลวงไปราตรีเดียวเทานั้น. ทาน นําบิณฑบาตมาจากอุตตรกุรุทวีปแลวกลาวกะภิกษุเหลานั้นวา ทานผูมีอายุทั้งหลาย โปรดฉันบิณฑบาตจากที่นี้เถิด. ภิกษุเหลานั้นกลาววา ทานผูเจริญ ทานไดทําอยางนี้ดวยอานุภาพของตน ถาแมพวกกระผมจักยังคุณวิเศษใหเกิดขึ้นไดเชนทานไซร จักนํามาฉันเสียเองทีเดียว จึงไมปรารถนาจะฉัน. ตั้งแตวันที่สองไป พระเถระที่ ๒ ก็บรรลุอนาคามิผล. แมทาน ก็ถือบิณฑบาตเหมือนอยางนั้นไปยังที่นั้น แลวนิมนตภิกษุนอกนี้ (ฉัน) . ฝายภิกษุเหลานั้นก็ไดปฏิเสธเหมือนอยางนั้นนั่นแหละ. บรรดาภิกษุเหลานั้น ภิกษุผูบรรลุพระอรหัตก็ปรินิพพานไป. พระอนาคามีก็ไป

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 134

บังเกิดในชั้นสุทธาวาส. สวนพระ ๕ รูปนอกนี้ แมเพียรพยายามอยูก็ไมอาจทําคุณวิเศษใหเกิดขึ้นได. ภิกษุเหลานั้นเมื่อไมสามารถ (จะทําอะไร ได) ก็ซูบผอมตายลงในที่นั้นเอง แลวบังเกิดในเทวโลก ทองเที่ยวไปในเทวโลกนั่นแหละสิ้นพุทธันดรหนึ่ง ในพุทธุปบาทกาลนี้ ไดจุติจากเทวโลกบังเกิดในเรือนมีสกุลนั้นๆ . ก็บรรดาคนเหลานั้น คนหนึ่งไดเปพระราชาพระนามวา ปุกกุสะ, คนหนึ่งเปน กุมารกัสสปะ, คนหนึ่งเปน ทัพพมัลลบุตร, คนหนึ่งเปน สภิยปริพาชก, คนหนึ่งเปน พาหิยะ ทารุจีริยะ. บรรดาคนเหลานั้น พระอนาคามีผูที่บังเกิดในพรหมโลก ซึ่งทานหมายเอากลาวคํานี้ไววา ปุราณสาโลหิตาเทวตา เทวดาผูรวมสาโลหิต ดังนี้. จริงอยู แมเทวบุตรก็เรียกวา เทวดา เพราะอธิบายวา เทวดาก็คือเทพ เหมือนเทพธิดา ดุจในประโยคมีอาทิวา อถ โข อฺ ตรา เทวตา ครั้งนั้นแล เทวดาองคหนึ่ง. แตในที่นี้ พรหม ทานประสงคเอาวา เทวดา.

ก็เมื่อพรหมนั้นตรวจดูพรหมสมบัติแลวนึกถึงสถานที่ตนมา ในลําดับที่เกิดในพรหมโลกนั้นทีเดียว การที่พวกชนทั้ง ๗ คนขึ้นภูเขากระทําสมณธรรมก็ดี ความที่ตนบรรลุอนาคามิผล แลวบังเกิดในพรหมโลกก็ดี ปรากฏแลว. พรหมนั้นรําพึงวา ฝายชนทั้ง ๕ บังเกิดที่ไหนหนอ รูวา ชนเหลานั้นบังเกิดในเทวโลกชั้นกามาวจร ครั้นตอมา ตามเวลาอันสมควร ไดตรวจดูประวัติของชนเหลานั้นวาการทําอะไรกันหนอ. แตในเวลานี้ เมื่อรําพึงวา พวกเหลานั้นอยูที่ไหนหนอ จึงไดเห็นพาหิยะอาศัยทาสุปปารกะ นุงผาคากรองทําดวยเปลือกไม เลี้ยงชีพดวยการหลอกลวง คิดวา เมื่อกอน ผูนี้พรอมกับเราผูกบันไดขึ้นภูเขากระทําสมณธรรม ไม่

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 135

อาลัยในชีวิต เพราะประพฤติกวดขันอยางยิ่ง แมพระอรหันตจะนําบิณฑบาตมาใหก็ไมฉัน บัดนี้ประสงคแตจะใหเขายกยอง ไมเปนพระอรหันตเลย ก็ยังเที่ยวปฏิญาณตนวาเปนพระอรหันต มีความปรารถนาลาภ สักการะและชื่อเสียง ทั้งไมรูวาพระทศพลอุบัติขึ้นแลว เอาเถอะ เราจักทําเขาใหสลดใจแลวใหรูวา พระพุทธเจาอุบัติขึ้นแลว ทันใดนั้นเอง จึงลงจากพรหมโลก ปรากฏตรงหนาทานทารุจีริยะ ที่ทาสุปปารกะ ตอนกลางคืน. ทานพาหิยะเห็นแสงสวางโชติชวงในที่อยูของตน จึงคิดวา นี้เหตุอะไรหนอ แลวไดออกไปขางนอกตรวจดูอยู เห็นมหาพรหมอยูในอากาศ จึงประคองอัญชลีถามวา ทานเปนใคร? ลําดับนั้น พรหมได กลาวแกทานวา เราเปนสหายเกาของทาน คราวนั้นเราบรรลุอนาคามิผล บังเกิดในพรหมโลก แตทานไมสามารถจะทําคุณวิเศษอะไรใหบังเกิดได คราวนั้นทานทํากาลกิริยาเยี่ยงปุถุชนทองเที่ยวไป บัดนี้ ทรงเพศเยี่ยงเดียรถีย ไมเปนพระอรหันตเลย ยังเที่ยวถือลัทธินี้วา เราเปนพระอรหันต (เรา) รูดังนี้จึงไดมา ดูกอนพาหิยะ ทานไมไดเปนพระอรหันตเลย จง สละทิฏฐิอันลามกเชนนั้นเสียเถิด ทานอยาไดเปนไปเพื่อฉิบหาย เพื่อทุกข ตลอดกาลนานเลย พระสัมมาสัมพุทธเจาอุบัติขึ้นแลวในโลก ความจริง พระผูมีพระภาคเจาพระองคนั้นเปนพระอรหันต จงเขาไปเฝาพระองคเถิด. ดวยเหตุนั้น ทานจึงกลาวคํามีอาทิวา ครั้งนั้นแล เทวดาผูเปนสาโลหิตของพาหิยะ ทารุจีริยะ ดังนี้.

บรรดาบทเหลานั้น บทวา อนุกมฺปกา ไดแกผูมีปกติอนุเคราะห. คือ ผูยิ่งดวยกรุณา. บทวาอตฺถกามา ไดแก ผูปรารถนาประโยชน คือ ผูยิ่งดวยเมตตา. ก็ในที่นี้ดวยบทแรก ทานแสดงถึงความที่เทวดานั้น

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 136

ประสงคจะบําบัดทุกขของพาหิยะ, ดวยบทหลัง แสดงถึงการนําประโยชนเกื้อกูลเขาไป. บทวา เจตสา ไดแกดวยจิตของตน. ก็ในที่นี้ พึงทราบวา ทานถือเอาเจโตปริยญาณ โดยยกจิตขึ้นเปนประธาน. บทวา เจโตปริวิตกฺก ไดแก ความเปนไปแหงจิตของทาน. บทวา อฺาย แปลวา รูแลว. บทวา เตนุปสงฺกมิ ความวา บุรุษผูมีกําลังเหยียดแขนที่คูเขา หรือคูแขนที่เหยียดออก ชื่อแมฉันใด พรหมอันตรธานจากพรหมโลกเขาไปปรากฏตรงหนาพาหิยะ ก็ฉันนั้นเหมือนกัน. บทวา เอตทโวจ ความวา พรหมไดกลาวคํานี้ คือคําที่จะกลาวในบัดนี้ มีอาทิวา พาหิยะ ทานมิใชพระอรหันตแล ดังนี้ ก็ทานพาหิยะผูมิจฉาปริวิตกที่เปนไป มีอาทิวา ผูใดผูหนึ่งจะเปนพระอรหันตหรือ ดังนี้ เหมือนจับโจรพรอมทั้งของกลาง. ดวยบทวา เนว โข ตฺว พาหิยะ อรหา นี้ พรหมปฏิเสธวาทานพาหิยะมิใชพระอเสขะในกาลนั้น. ดวยบทวา นาป อรหตฺตมคฺค วา สมาปนฺโน นี้ แสดงวาทานพาหิยะยังเปนเสขบุคคล. แมดวยบททั้งสอง นั้น แสดงวาทานพาหิยะไมใชพระอริยบุคคลเลย. ก็ดวยคําวา สาป เต ปฏิปทา นตฺถิ ยาย พาหิย ตฺว อรหา วา อสฺสสิ อรหตฺตมคฺค วา สมาปนฺโน นี้ พรหมปฏิเสธวา ทานพาหิยะเปนเพียงกัลยาณปุถุชน. บรรดาบทเหลานั้น บทวา ปฏิปทา ไดแก วิสุทธิ ๖ (ขางตน) มีสีลวิสุทธิเปนตน. ที่ชื่อวาปฏิปทา เพราะเปนเครื่องดําเนินไปในอริยมรรค. บทวาอสฺสสิ แปลวา พึงเปน

ถามวา ก็ความสําคัญตนวาเปนพระอรหันตนี้ เกิดขึ้นแกทาน เพราะ อาศัยอะไร? ตอบวา อาจารยบางพวกกลาววา ความสําคัญตนวาเปนพระอรหันตเกิดขึ้นแกทาน เพราะทานกําจัดกิเลสไดดวยตทังคปหาน เหตุได

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 137

สรางบุญญาธิการไวตลอดกาลนาน โดยความที่ทานเปนผูมักนอย สันโดษ และเปนผูขัดเกลา. แตอาจารยอีกพวกหนึ่งกลาววา ทานพาหิยะไดฌาน ๔ มีปฐมฌานเปนตน เพราะฉะนั้น ความสําคัญตนวาเปนพระอรหันต จึงเกิดขึ้นแกทาน เพราะกิเลสไมฟุงขึ้นดวยวิกขัมภนปหาน. ทั้งสองอยางนั้น เปนเพียงมติของเกจิอาจารยเทานั้น เพราะมาในอรรถกถาวา ทานประสงคแตความยกยอง และวา ทานไมปรารถนาลาภสักการะและการสรรเสริญ. เพราะฉะนั้น พึงทราบความในขอนี้ โดยนัยดังกลาวแลวนั่นแล.

ลําดับนั้น ทานพาหิยะแลดูมหาพรหมผูยืนกลาวอยูในอากาศ จึงคิดวา โอ ขอที่เราเขาใจวาเปนพระอรหันต เปนกรรมหนักแท และพรหมนี้กลาววาแมปฏิปทาเปนเครื่องบรรลุพระอรหัตก็ไมมีแกทาน ใครๆ ผูเปนพระอรหันตในโลกมีอยูหรือหนอ. ลําดับนั้น จึงถามมหาพรหมนั้น ดวยเหตุนั้น ทานจึงกลาววา อถ เก จรหิ เทวเต โลเก อรหนฺโต วา อรหตฺตมคฺค วา สมาปนฺนา.

บรรดาบทเหลานั้น ศัพทวา อถ เปนนิบาตใชในอรรถเริ่มคําถาม. บทวา เก จรหิ แกเปน เก เอตรหิ. บทวา โลเก ไดแกในโอกาสโลก. ก็ในขอนี้ มีอธิบายดังตอไปนี้ ครั้งนั้น ในพื้นชมพูทวีปทั้งสิ้น อันเปนโลกเปนที่รองรับ บัดนี้ พระอรหันตหรือผูบรรลุอรหัตตมรรค มีอยูที่ไหนอันเปนที่ที่พวกเราเขาไปหาทานเหลานั้น ตั้งอยูในโอวาทของทานแลว จักพนจากวัฏทุกข.

บทวา อุตฺตเรสุ ทานกลาวหมายเอาดานทิศตะวันออกเฉียงเหนือ จากทาสุปปารกะ. บทวา อรห ไดแก ชื่อวาเปนพระอรหันต เพราะ เปนผูไกล (จากกิเลส) จริงอยู พระอรหันตนั้นชื่อวาเปนผูไกล คือ

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 138

ตั้งอยูในที่ไกลแสนไกลจากสรรพกิเลส. (และ) ชื่อวาพระอรหันต เพราะ กําจัดกิเลสพรอมทั้งวาสนาดวยมรรค หรือฆากิเลสดุจขาศึกเสียได. จริงอยู ขาศึกคือกิเลสทั้งหลาย อันพระผูมีพระภาคเจาฆา คือถอนแลวดวยอรหัตตมรรคโดยสิ้นเชิง. อนึ่ง ชื่อวาเปนพระอรหันต เพราะกําจัดกําคือกิเลสเสียได. จริงอยู พระผูมีพระภาคเจานั้นทรงยืนหยัดอยูบนปฐพีคือศีล ดวยพระยุคลบาทคือวิริยะ ทรงใชพระหัตถคือศรัทธา จับขวานคือญาณอันเปนเหตุกระทํากรรมใหสิ้น แลวทรงประหารคือกําจัดกําทั้งหมด แหงสังสารจักรอันมีดุมสําเร็จดวยอวิชชา ภพและตัณหา มีบุญญาภิสังขารเปนตนเปนกํา มีชราและมรณะเปนกง สอดใสเพลาอันสําเร็จดวยอาสวะ สมุทัยประกอบเขาในรถคือภพ ๓ เปนไปตลอดกาลไมมีเบื้องตน. อีกอยางหนึ่ง ชื่อวาพระอรหันต เพราะเปนผูควร. ความจริง พระผูมีพระภาคเจายอมควรแกปจจัยมีจีวรเปนตนอันยิ่ง และบูชาพิเศษ เพราะ พระองคเปนพระทักขิไณยบุคคลอันเลิศในโลกพรอมทั้งเทวโลก. อนึ่ง ชื่อวาพระอรหันต เพราะไมมีความลับ (ในการทําบาป) จริงอยู พระตถาคตทานเรียกวาพระอรหันต เพราะไมมีความลับในการทําบาป โดยกิเลสลามกไมมี เพราะพระองคถอนกิเลสมีราคะเปนตนไดโดยประการทั้งปวง.

ชื่อวา สัมมาสัมพุทธะ เพราะตรัสรูธรรมทั้งปวงโดยชอบและดวยพระองคเอง. จริงอยูพระผูมีพระภาคเจาทรงตรัสรูยิ่ง ซึ่งธรรมที่ควรรูยิ่ง ซึ่งธรรมที่ควรกําหนดรู โดยเปนธรรมที่ควรกําหนดรู ซึ่งธรรมที่ควรละโดยเปนธรรมที่ควรละ ซึ่งธรรมที่ควรทําใหแจง โดยเปนธรรมที่

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 139

ควรทําใหแจง ซึ่งธรรมที่ควรเจริญโดยเปนธรรมที่ควรเจริญ. มีจริง ดังที่ตรัสไววา

อภิฺเยฺย อภิฺาต ภาเวตพฺพฺจ ภาวิต ปหาตพฺพ ปหีนมฺเม ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณ.

ธรรมที่ควรรูยิ่ง เรารูยิ่งแลว ธรรมที่ควรเจริญ เราเจริญแลว ธรรมที่ควรละ เราละไดแลว เพราะฉะนั้นแหละ พราหมณ เราจึงเปนพระพุทธเจา.

อีกอยางหนึ่ง พึงแนะนําอรรถนี้โดยธรรมหมวดสามและสองทั้งปวง เปนตน โดยนัยมีอาทิวา ธรรมชื่อวาเปนกุศลเพราะไมมีโทษ มีสุขเปนผล ธรรมชื่อวาเปนอกุศลเพราะมีโทษ มีทุกขเปนผล. ในขอนี้มีความสังเขปดังนี้วา ชื่อวาสัมมาสัมพุทธะ เพราะตรัสรูยิ่งซึ่งธรรมทั้งปวง โดยอาการทั้งปวง ดวยสยัมภูญาณอันไมวิปริตดวยประการดังนี้ . สวนความพิสดาร พึงทราบโดยนัยที่มาในวิสุทธิมรรคนั้นแล.

บทวา อรหตฺตตาย ไดแก เพื่อไดอรหัตตผล. บทวา ธมฺม เทเสติ ความวา ยอมอาง คือแสดงธรรมคือปฏิปทามีศีลเปนตน อันควรแกคุณพิเศษมีไพเราะในเบื้องตนเปนตน หรือธรรมคือสมถะและวิปสสนาอันเหมาะแกอัธยาศัยของเวไนยสัตวนั่นแล. บทวา ส เวชิโต ความวา ใหถึงความสลดใจวา ผูเจริญ นาติเตียนจริง ความเปนปุถุชน อันเปนเหตุใหเราผูไมเปนพระอรหันตเลย สําคัญวาเปนพระอรหันต และไมรูพระสัมมาสัมพุทธเจาผูเสด็จอุบัติขึ้นในโลกทรงแสดงธรรมอยู ก็ความเปนอยูรูไดยาก ความตายก็รูไดยาก. อธิบายวา มีใจสลดดวยอาการตามที่กลาวแลว ดวยคําพูดของเทวดา. บทวา ตาวเทว แปลวา ในขณะนั้นนั่นเอง.

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 140

บทวา สุปฺปารกาปกฺกามิ ความวา ผูมีหทัยอันปติมีพระพุทธเจาเปนอารมณ อันเกิดขึ้นเพราะไดยินพระนามวา พุทฺโธ และถูกความสังเวชตักเตือนอยู จึงไดจากทาสุปปารกะหลีกไป มุงตรงกรุงสาวัตถี. บทวา สพฺพตฺถ เอกรตฺติปริวาเสน ความวา ไดไปโดยอยูพักแรมราตรีเดียวในหนทางทั้งปวง. จริงอยู เมืองสาวัตถีจากทาสุปปารกะ มีระยะทาง ๑๒๐ โยชน แตทานพาหิยะนี้ ไดไปยังกรุงสาวัตถีนั้นโดยพักแรมราตรีเดียว ตลอดระยะทางเทานี้. ทานถึงกรุงสาวัตถีในวันที่ออกจากทาสุปปารกะนั่นเอง ถามวา ก็อยางไร ทานพาหิยะนี้จึงไดไปอยางนั้น ตอบวา เพราะอานุภาพของเทวดา อาจารยบางพวกกลาววา เพราะพุทธานุภาพ ก็มี เปนอันทานแสดงอธิบายไวดังนี้วา ก็เพราะทานกลาววา โดยพักแรมราตรีเดียวในที่ทุกสถาน และเพราะหนทางมีระยะ ๑๒๐ โยชน ในระหวางทางทานไมใหอรุณที่ ๒ ตั้งขึ้นในที่ที่คนอยูตอนกลางคืนในคามนิคมและราชธานี จึงไปถึงกรุงสาวัตถีโดยพักแรมราตรีเดียวในที่ทุกแหง ขอนี้ ไมพึงเห็นอยางนี้วา ทานอยูในหนทางนั้นทั้งสิ้นเพียงราตรีเดียว เพราะประสงคเอาความนี้วา โดยพักแรมแหงละราตรีในหนทางทั้งหมด มีระยะทาง ๑๒๐ โยชน ในวันสุดทายเวลาเย็น จึงถึงกรุงสาวัตถี.

ฝายพระผูมีพระภาคเจาทรงทราบวา พาหิยะมาถึง ทรงพระดําริวา ชั้นแรก อินทรียของทานพาหิยะยังไมแกกลา แตในระหวางชั่วครูหนึ่งจักถึงความแกกลา ดังนี้แลว รอคอยใหทานมีอินทรียแกกลา จึงแวดลอมดวยภิกษุสงฆหมูใหญ เสด็จทรงบาตรยังกรุงสาวัตถีในขณะนั้น. และทานพาหิยะนั้นก็เขาไปยังพระเชตวัน เห็นภิกษุเปนอันมากฉันภัตตาหารเชาแลว จงกรมอยูในอัพโภกาสกลางแจง เพื่อปลดเปลื้องความเกียจครานกาย

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 141

จึงถามวา บัดนี้พระผูมีพระภาคเจาประทับอยูที่ไหน. ภิกษุทั้งหลายกลาววา พระผูมีพระภาคเจาทรงบาตรยังกรุงสาวัตถี แลวถามวา ก็ทานเลามาแตไหน? ทานตอบวา มาจากทาสุปปารกะ. ภิกษุทั้งหลายกลาววา ทานมาไกล เชิญนั่งกอน จงลางเทา ทาน้ํามัน แลวพักสักหนอยหนึ่ง ในเวลาพระองคกลับมา ก็จักเห็นพระศาสดา. ทานพาหิยะกลาววา ทานขอรับ กระผมไมรูอันตรายแหงชีวิตของตน โดยวันเล็กนอย กระผมไมยืน ไมนั่งนานแมในที่ไหนๆ มาสิ้นระยะทาง ๑๒๐ โยชน พอเฝาพระศาสดาแลวจึงจักพักผอน จึงรีบดวนไปยังกรุงสาวัตถี เห็นพระผูมีพระภาคเจาผูรุงโรจนดวยพุทธสิริหาที่เปรียบปานมิได. ดวยเหตุนั้น ทานจึงกลาววา ก็สมัยนั้นแล ภิกษุเปนอันมากจงกรมอยูในโอกาสกลางแจง. ลําดับนั้นแล ทานพาหิยะ ทารุจีริยะไดเขาไปหาภิกษุเหลานั้นถึงที่อยู ดังนี้เปนตน.

บรรดาบทเหลานั้น บทวา กห เปน กตฺถ แปลวาที่ไหน. ศัพทวา นุ ใชในอรรถวาสงสัย. ศัพทวา โข ใชในอรรถวา ทําบทใหเต็ม. อธิบายวา ในประเทศไหนหนอแล. บทวา ทสฺสนกามา แปลวา เปนผูใครจะเห็น. ทานแสดงไววา ก็เราปรารถนาจะเฝาและเขาไปใกลพระผูมีพระภาคเจานั้น เหมือนคนบอดปรารถนาจักษุประสาท เหมือนคนหนวกปรารถนาโสตประสาท เหมือนคนใบปรารถนาการกลาวใหรูเรื่อง เหมือนคนมีมือเทาวิกลปรารถนามือเทา เหมือนคนขัดสนปรารถนาทรัพย์สมบัติ เหมือนคนเดินทางกันดารปรารถนาที่อันปลอดภัย เหมือนคนถูกโรคครอบงําปรารถนาความไมมีโรค เหมือนคนถูกเรืออับปางในมหา-

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 142

สมุทรปรารถนาแพใหญ ฉะนั้น. บทวา ตรมานรูโป ไดแก เปนผูมีอาการรีบดวน หรือผูมีการสงเคราะหอันนาสรรเสริญ.

บทวา ปาสาทิก ความวา นํามาซึ่งความเลื่อมใสรอบดานแกชนผูขวนขวายในการเห็นพระรูปกาย เพราะความสมบูรณดวยความงามแหงสรีระของพระองค อันนําความเลื่อมใสมารอบดาน อันประดับดวยมหาปุริสลักษณะ ๓๒ อนุพยัญชนะ ๘๐ พระรัศมีดานละวา และพระเกตุมาลารัศมีที่เปลงเหนือพระเศียร. บทวา ปสาทนีย ความวา เปนที่ตั้งแหงความเลื่อมใส เหมาะที่จะควรเลื่อมใส หรือควรแกความเลื่อมใสของคนผูมีปญญาเห็นประจักษ เพราะธรรมกายสมบัติอันประกอบดวยจํานวนพระคุณหาประมาณมิได มีทศพลญาณ ๑๐ เวสารัชชญาณ ๔ อสาธารณญาณ ๖ อาเวณิยพุทธธรรม ๑๘ เปนตน. บทวา สนฺตินฺทฺริย ไดแก อินทรีย ๕ ที่สงบระงับ เพราะปราศจากความหวั่นไหวในอินทรียหา มีจักขุนทรียเปนตน. บทวา สนฺตมานส ไดแก มีใจสงบระงับ เพราะเขาถึงภาวะที่มนินทรียที่หกหมดพยศ. บทวา อุตฺตมทมถสมถมนุปฺปตฺต ความวา ถึงโดยลําดับ คือบรรลุความฝกฝนและสงบอันสูงสุด กลาวคือ ปญญาวิมุตติและเจโตวิมุตติอันเปนโลกุตระตั้งอยู. บทวา ทนฺต ความวา ชื่อว่าฝึกกาย เพราะมีกายสมาจารบริสุทธิ์ดี และเพราะไมมีการเลน โดยไมมีการคะนองมือคะนองเทาเปนตน. บทวา คุตฺต ความวา ชื่อวา คุมครองวาจา เพราะมีวจีสมาจารบริสุทธิ์ดี และเพราะไมมีการเลน โดยไมมีวาจาไรประโยชนเปนตน. บทวา ยตินฺทฺริย ไดแกชื่อวา มีอินทรียสํารวมแลว ดวยการประกอบฤทธิ์อันเปนของพระอริยะ เพราะมีมโนสมาจารบริสุทธิ์ดวยดี และดวยอํานาจมนินทรีย เพราะมีความวางเฉยในการไม่

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 143

ขวนขวายและการไมพิจารณา. บทวา นาค ความวา ชื่อวา ผูประเสริฐ เพราะเหตุเหลานี้ คือ การไมลุอํานาจฉันทาคติเปนตน กิเลสมีราคะ เปนตน ที่ละไดแลวไมกลับเกิดอีก คือไมหวนกลับมา บาปแมอะไรก็ไมทําแมโดยประการทั้งปวง และไมไปสูภพใหม.

ก็ดวยบทวา ปาสาทิก นี้ ในอธิการนี้ ทานแสดงถึงความสําคัญของพระผูมีพระภาคเจาโดยรูปกาย. ดวยบทวา ปสาทนีย นี้ แสดงถึงความสําคัญของพระผูมีพระภาคเจาโดยธรรมกาย. ดวยบทมีอาทิวา สนฺตินฺทฺริย นี้ แสดงถึงความสําคัญพระคุณที่เหลือ. เพราะเหตุนั้น พึงทราบวา ทานประกาศความสําคัญของพระผูมีพระภาคเจาแกเหลาสัตวโดยสิ้นเชิง ในโลกสันนิวาสที่เชื่อถือประมาณ ๔ พวก.

ก็ทานพาหิยะ ไดเห็นพระผูมีพระภาคเจาผูเปนอยางนั้นกําลังเสด็จไปในถนน ราเริงยินดีวา นานจริงหนอ เราจึงไดเห็นพระผูมีพระภาคเจา มีสรีระอันปติ ๕ ประการถูกตองตลอดเวลา ดวงตาก็นั่งเพราะปติซาบซาน นอมสรีระลงตั้งแตที่ๆ ไดเห็นแลว ก็หยั่งลงทามกลางรัศมีพระวรกายของพระผูมีพระภาคเจา จมลงในพระรัศมีนั้น เขาไปใกลพระผูมีพระภาคเจา ถวายบังคมดวยเบญจางคประดิษฐ นวดฟนพระยุคลบาทของพระผูมีพระภาคเจา จุมพิตอยู พลางกราบทูลวา ขาแตพระองคผูเจริญ ขอพระผูมีพระภาคเจาโปรดแสดงธรรมแกขาพระองคเถิด. เพราะเหตุนั้น จึงกลาววา ทานหมอบลงแทบพระยุคลบาทของพระผูมีพระภาคเจาดวยเศียรเกลา แลวกราบทูลพระผูมีพระภาคเจา ขาแตพระองคผูเจริญ ขอพระผูมี พระภาคเจาโปรดแสดงธรรมแกขาพระองค ขอพระสุคตโปรดแสดง

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 144

ธรรมอันเปนไปเพื่อประโยชนเกื้อกูล เพื่อสุข แตขาพระองคสิ้นกาล นานเถิด.

บรรดาบทเหลานั้น บทวา สุคโต ความวา ชื่อวา สุคต เพราะ เสด็จไปงาม คือเสด็จไปสูที่อันงาม เสด็จไปโดยชอบ มีพระวาจาชอบ. จริงอยู การไปทานเรียกวา คต. ก็การไปนั้นของพระผูมีพระภาคเจา งามคือบริสุทธิ์ไมมีโทษ. ถามวา ก็การไปคืออะไร? ตอบวา คืออริยมรรค. จริงอยู พระผูมีพระภาคเจานั้นเสด็จไปสูทิศเกษมไมติดขัดดวยการไปนั้น. แมคนอื่นพระองคก็ใหดําเนินไปดวย เพราะฉะนั้น จึงชื่อวา สุคต เพราะเสด็จไปงาม. ก็พระองคเสด็จไปสูที่อันดี คืออมตนิพพาน เพราะฉะนั้น จึงชื่อวาสุคต เพราะเสด็จไปสูที่อันดี. พระองค ชื่อวา สุคต เพราะเสด็จไปชอบ เหตุไมหวนกลับมาสูกิเลสที่พระองคประหารดวยมรรคนั้นๆ . สมจริงดังพระดํารัสที่ตรัสวา ชื่อวา สุคต เพราะไมมาอีก ไมกลับมา ไมหวนกลับมาสูกิเลสที่พระองคประหารไดดวยโสดาปตติมรรค. ชื่อวา สุคต เพราะไมหวนกลับมาสูกิเลสที่พระองคประหารไดดวยสกทาคามิมรรค ฯลฯ ดวยอรหัตตมรรค. อีกอยางหนึ่ง บทวา สมฺมาคตตฺตา ความวา เพราะเสด็จไป คือดําเนินไปดวยดีดวยสัมมาปฏิบัติ แมในการกําหนดทั้ง ๓ อยาง. จริงอยู ชื่อวา สุคต เพราะเสด็จไปโดยชอบแมดวยอาการอยางนี้วา พระองคทรงบรรลุที่สุดญาตัตถจริยา โลกัตถจริยา พุทธัตถจริยา ดวยสัมมาปฏิบัติอันบริบูรณดวยพระบารมี ๓๐ ถวน จําเดิมแตบาทมูลพระพุทธเจาทีปงกร ตราบเทาถึงมหาโพธิมณฑล ทรงพอกพูนเฉพาะหิตสุขแกโลกทั้งปวง ตอแตนั้น จึงเสด็จไป คือดําเนินไป ดวยการเปนใหญในธรรมที่พระองคทรงบรรลุใน

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 145

อริสัจ ๔ ดวยมัชฌิมาปฏิปทา กลาวคือโพชฌงคภาวนาอันยอดเยี่ยม ไมของแวะที่สุดเหลานี้ คือ สัสสตทิฏฐิ อุจเฉททิฏฐิ กามสุขัลลิกานุโยค อัตตกิลมถานุโยค และดวยสัมมาปฏิบัติอันไมใชวิสัยในสัตวทั้งปวง. ก็พระผูมีพระภาคเจานี้ตรัสโดยชอบ คือตรัสพระวาจาเฉพาะที่ควร ในฐานะอันควร เพราะเหตุนั้น ชื่อวา สุคต. สมจริงดังพระดํารัสที่ตรัสวา เราตถาคตเปนกาลวาที พูดตามกาล ภูตวาที พูดตามที่เปนจริง อัตถวาที พูดตามอรรถ ธัมมวาที พูดตามธรรม วินัยวาที พูดตามวินัย พูดวาจาที่มีหลักฐาน มีที่อางมีที่สุดประกอบดวยประโยชนตามกาลอันควร. ตรัสไวอีกอยางมีอาทิวา วาจาใดไมเปนจริงไมแท ไมประกอบดวยประโยชนและวาจานั้นไมเปนที่รักไมเปนที่พอใจของชนเหลาอื่น เราตถาคตไมพูดวาจานั้น. ชื่อวา สุคต แมเพราะตรัสชอบดวยประการฉะนี้. บทวา ย มมสฺส ทีฆรตฺต หิตาย สุขาย ความวา การแสดงอางถึงกรรมใด พึงเปนไปเพื่อประโยชนเกื้อกูลแกฌานและวิโมกขเปนตน และเพื่อสุข ที่จะพึงบรรลุฌานและวิโมกขเปนตนนั้น แกขาพระองคตลอดกาลนาน.

บทวา อกาโล โข ตาว ความวา ดูกอนพาหิยะ ไมใชกาลเพื่อแสดงธรรมแกทานกอน. อธิบายวา ก็เพราะเหตุอะไร พระผูมีพระภาคเจาจึงไมมีกาลในการปฏิบัติประโยชนเกื้อกูลแกสัตวเลา เพราะพระผูมีพระภาคเจาเปนกาลวาที. ก็ในคําวา กาโล นี้ ประสงคเอากาลที่เหลาเวไนยสัตวมีอินทรียแกกลา. ดวยวาเพราะเหตุที่ในขณะนั้น รูไดยากวา อินทรียทั้งหลายของทานพาหิยะแกกลาหรือไมแกกลา ฉะนั้น พระผูมีพระภาคเจาจึงไมตรัสเทศนานั้น เมื่อทรงอางถึงเหตุแกเขาวา

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 146

พระองคประทับยืนอยูระหวางถนน จึงตรัสวา อนฺตฆร ปวิฏมฺหา ดังนี้.

บทวา ทุชฺชาน แปลวา พึงรูไดยาก. ดวยบทวา ชีวิตนฺตรายาน ทานพาหิยะประสงคจะกลาววา การเปนไปหรือไมเปนไปแหงธรรมอันทําอันตรายตอชีวิต จึงกลาววา ชีวิตนฺตรายาน ดังนี้ ดวยอํานาจการหมุนเวียน. จริงอยางนั้น ชีวิตคือความเปนไปเนื่องดวยปจจัยเปนอันมาก และอันตรายตอชีวิตนั้นก็มีมาก. สมจริงดังที่ตรัสวา

อชฺเชว กิจฺจมาตปฺป โก ชฺา มรณ สุเว น หิ โน สงฺครนฺเตน มหาเสเนน มจฺจุนา

พึงรีบทําความเพียรในวันนี้แหละ ใครเลาจะรูความตายในวันพรุง เพราะวาความผัดเพี้ยนดวยมฤตยูอันมีเสนาใหญ ยอมไมมีแกเราทั้งหลาย.

ก็เพราะเหตุไร ทานพาหิยะนี้จึงมุงแตอันตรายชีวิตเทานั้นเปนอันดับแรก. อาจารยบางพวกแกวา เพราะทานรูแตอารมณที่เปนนิมิต หรือฉลาดในสิ่งที่คนไมเห็น. อาจารยอีกพวกหนึ่งกลาววา เพราะทานไดยินอันตรายชีวิตในสํานักของเทวดา. ก็ทานถูกอุปนิสัยสมบัติตักเตือนจึงกลาวอยางนั้น เพราะเปนผูมีภพสุดทาย. จริงอยู ทานเหลานั้นยังไมบรรลุพระอรหัต จึงไมสิ้นชีวิต. ก็เพราะเหตุไร พระผูมีพระภาคเจา มีพระประสงคจะทรงแสดงธรรมแกทานนั่นแหละ จึงหามไวถึง ๒ ครั้ง ไดยินวาพระองคมีพระดําริอยางนี้วา ตั้งแตเวลาที่พาหิยะนี้เห็นเรา สรีระทั้งสิ้นอันปติถูกตองไมขาดระยะ กําลังปติมีความรุนแรง แมจักฟงธรรมแลวก็ไมสามารถแทงตลอดไดจึงหามไว ตราบเทาที่มัชฌัตตุเปกขาจะดํารงอยูกอน

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 147

แมความกระวนกระวายในกายของทานก็มีกําลัง เพราะทานมาสูหนทาง สิ้นระยะทาง ๑๒๐ โยชน แมทานระงับความกระวนกระวายอยูกอน เพราะเหตุนั้น จึงทรงปฏิเสธถึง ๒ ครั้ง. แตอาจารยบางพวกกลาววา พระผูมีพระภาคเจาไดทรงทําอยางนั้น เพื่อใหเกิดความเอื้อเฟอในการฟงธรรม. แตพระองคถูกขอรองถึงครั้งที่ ๓ ทรงเห็นมัชฌัตตุเปกขาเปนเครื่องระงับความกระวนกระวายและอันตรายชีวิตที่ปรากฏแกทาน ทรงดําริวา บัดนี้ เปนกาลเพื่อแสดงธรรม จึงเริ่มแสดงธรรมโดยนัยมีอาทิวา ตสฺมาติห เต ดังนี้.

บรรดาบทเหลานั้น บทวา ตสฺมา ความวา เพราะทานเปนผูเกิดความขวนขวายออนวอนเราอยางยิ่ง หรือเพราะทานกลาววาอันตรายชีวิตรูไดยาก และอินทรียของทานแกกลาแลว. ศัพทวา ติห เปนเพียงนิบาต. บทวา เต แปลวา อันทาน. ดวยคําวา เอว นี้ ตรัสถึงอาการที่จะกลาวในบัดนี้. บทวา สิกฺขิตพฺพ ความวา พึงทําการศึกษาโดยสิกขาแมทั้ง ๓ มีอธิศีลสิกขาเปนตน.

แตเมื่อพระองคจะทรงแสดงอาการที่จะพึงศึกษา จึงตรัสคํามีอาทิวา ทิฏเ ทิฏมตฺต ภวิสฺสติเมื่อเห็นก็เปนเพียงแตเห็น.

บรรดาบทเหลานั้น บทวา ทิฏเ ทิฏมตฺต ไดแก สักวา การเห็นรูปายตนะ ดวยจักขุวิญญาณ. อธิบายวา เธอพึงศึกษาวา จักขุวิญญาณเห็นซึ่งรูปในรูปเทานั้น หาเห็นสภาพลักษณะมีอนิจจลักษณะเปนตนไม ฉันใด รูปที่เหลือจักเปนเพียงอันเราเห็นดวยวิญญาณที่เปนไปทางจักขุทวารนั้นเทานั้น. อีกอยางหนึ่ง อธิบายวา การรูแจงซึ่งรูปในรูปดวยจักขุวิญญาณ ชื่อวา เห็นรูปในรูปที่เห็น. บทวา มตฺตา แปลวา

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 148

ประมาณ. ประมาณแหงรูปนี้ที่เห็นแลว เพราะฉะนั้น จึงชื่อวา ทิฏฐมัตตะ. อธิบายวา จิตเปนเพียงจักขุวิญญาณเปนประมาณเทานั้น. ทานอธิบายไววาจักขุวิญญาณ ยอมไมกําหนัดขัดเคือง หลงในรูปที่มาปรากฏ ฉันใด เราจักตั้งชวนจิตไวโดยประมาณแหงจักขุวิญญาณอยางนี้วา ชวนจิตของเราจักเปนเพียงจักขุวิญญาณเทานั้น เพราะเวนจากราคะเปนตน. อีกอยางหนึ่งรูปที่จักขุวิญญาณเห็น ชื่อวา ทิฏฐะ. จิต ๓ ดวงคือสัมปฏิจฉนจิต สันติรณจิตและโวฏฐัพพนจิต ที่เกิดขึ้นเหมือนอยางนั้นนั่นแหละ ชื่อวา ทิฏฐมัตตะ. พึงทราบความในขอนี้อยางนี้วา จิต ๓ ดวงนี้ ยอมไมกําหนัด ขัดเคือง ลุมหลง ฉันใด เมื่อรูปมาปรากฏ เราก็จักใหชวนจิตเกิดขึ้นโดยประมาณสัมปฏิจฉนจิตเปนตนนั้นนั่นแหละ เราจะไมใหกาวลวงประมาณนั้นเกิดขึ้นดวยความกําหนัดเปนตน ฉันนั้น. ในสุตะและมุตะก็นัยนี้เหมือนกัน. ก็บทวา มุต พึงทราบคันธายตนะ รสายตนะ และ โผฏฐัพพายตนะกับดวยวิญญาณ ซึ่งมีคันธายตนะ รสายตนะ และโผฏฐัพพายตนะนั้นเปนอารมณ. ก็ในคําวา วิฺาเต วิฺาณมตฺต นี้ มีวินิจฉัยดังตอไปนี้ ชื่อวา วิญญาตะ ไดแก อารมณที่มโนทวาราวัชชนจิต แจงแลว. เมื่อรูแจงอารมณนั้นก็เปนอันชื่อวา มโนทวาราวัชชนจิตรูแจงแลว เหตุนั้น จึงชื่อวา มีอาวัชชนจิตเปนประมาณ. ในขอนี้มีอธิบาย ดังนี้วา อาวัชชนจิตยอมไมกําหนัด ขัดเคือง ลุมหลง ฉันใด เราจักพักจิตโดยประมาณแหงอาวัชชนจิตเทานั้น ไมยอมใหเกิดขึ้นดวยความกําหนัด เปนตน ฉันนั้น. บทวา เอวฺหิ เต พาหิย สิกฺขิตพฺพ ความวา พาหิยะ เธอพึงศึกษาโดยคลอยตามสิกขาทั้ง ๓ ดวยปฏิปทานี้อยางนี้.

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 149

ดังนี้นั้น พระผูมีพระภาคเจา จึงทรงจําแนกอารมณอันแตกตาง โดยประเภทอารมณ ๖ พรอมวิญญาณกาย ๖ อยางยอและตามความพอใจของพาหิยะ ดวยวิปสสนา โดยโกุฏฐาสะทั้ง ๔ มีรูปอันตนเห็นแลวเปนตน แลวจึงทรงแสดงญาตปริญญาและตีรณปริญญาในขอนั้นแกเธอ. อยางไร? เพราะวา ในขอนี้รูปารมณเปนอันชื่อวา ทิฏฐะ เพราะอรรถวาอันจักขุวิญญาณพึงเห็น. สวนจักขุวิญญาณพรอมวิญญาณที่เปนไปทางจักขุทวารนั้น ชื่อวา ทิฏฐะ เพราะอรรถวาเห็น. แมทั้งสองอยางนั้นเปนเพียงธรรมที่เปนไปตามปจจัยเทานั้น. ในขอนี้ ใครๆ จะทําเองหรือใหผูอื่นทําก็หาไดไม. จริงอยู ในขอนี้มีอธิบายดังนี้วา จักขุวิญาณนั้นชื่อวาไมเที่ยง เพราะมีแลวกลับไมมี ชื่อวา เปนทุกข เพราะถูกความเกิดขึ้นและดับไปบีบคั้น ชื่อวาเปนอนัตตา เพราะอรรถวาไมเปนไปในอํานาจ เหตุนั้น ในขอนั้น จะจัดเปนโอกาสของธรรมมีความกําหนัดเปนตนแหงบัณฑิตไดที่ไหน.

พึงทราบวินิจฉัยแมในสุตะเปนตน บัดนี้ เพื่อจะทรงแสดงปหานปริญญาพรอมมูลเหตุเบื้องสูง แกบัณฑิตผูตั้งอยูในญาตปริญญาและตีรณปริญญา จึงเริ่มคํามีอาทิวา ยโต โข เต พาหิย ดังนี้.

บรรดาบทเหลานั้น บทวา ยโต ไดแกในกาลใดหรือเพราะเหตุใด. บทวา เต ไดแก ตว แกเธอ. บทวา ตโต ไดแกในกาลนั้นหรือ เพราะเหตุนั้น. บทวา เตน ความวา ดวยรูปอันเธอเห็นแลวเปนตน หรือดวยกิเลสมีราคะเปนตน อันเนื่องกับรูปที่เธอเห็นแลวเปนตน. ตรัสคํานี้ไววา พาหิยะ ในกาลใดหรือเพราะเหตุใด เพียงรูปที่เธอเห็นแลวเปนตน จักมีแกเธอผูปฏิบัติตาม วิธีที่เรากลาวแลวในรูปที่เห็นแลว

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 150

เปนตน ดวยการหยั่งรูสภาพที่ไมวิปริต ในกาลนั้นหรือเพราะเหตุนั้น เธอจักไมมีพรอมดวยกิเลสมีราคะเปนตน ที่เนื่องดวยรูปที่เธอเห็นแลว เปนตน เธอจักเปนผูไมกําหนัด ขัดเคือง หรือลุมหลง หรือจักไมเปน ผูเนื่องกับรูปที่เธอเห็นแลวเปนตนนั้น เพราะละราคะเปนตนไดแลว. บทวา ตโต ตฺว พาหิย น ตตฺถ ความวา ในกาลใดหรือเพราะเหตุใด เธอจักเปนผูกําหนัดเพราะราคะนั้น ขัดเคืองเพราะโทสะ หรือลุมหลงเพราะโมหะ ในกาลนั้นหรือเพราะเหตุนั้น เธอจักไมมีในรูปที่เห็นแลว เปนตนนั้น หรือเมื่อรูปนั้นที่เห็นแลว หรือเสียงและอารมณที่ทราบแลว เธอจักไมเปนผูของ ตั้งอยูดวยตัณหามานะและทิฏฐิวา นั่นของเรา เราเปนนั่น นั่นเปนอัตตาของเรา. ดวยคําเพียงเทานี้ พระองคทรงใหปหานปริญญาถึงที่สุดแลวแสดงขีณาสวภูมิ. บทวา ตโต ตฺว พาหิย เนวิธ น หุร น อุภยมนฺตเรน ความวา พาหิยะ ในกาลใด เธอจักไมเปนผูเกี่ยวเนื่องในรูปที่เห็นแลวเปนตนนั้น ดวยกิเลสมีราคะเปนตนนั้น ในกาลนั้น เธอจักไมมีในโลกนี้ ในโลกหนาและในโลกทั้งสอง. บทวา เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺส ความวา จริงอยู ในขอนี้ มีอธิบายเพียงเทานี้วา ก็ที่สุด เขตกําหนด และความหมุนเวียนแหงกิเลส ทุกขและวัฏทุกขเทานี้. ก็อาจารยเหลาใดถือบทวา อุภยมนฺตเรน แลวจึงปรารถนาชื่อระหวางภพ คําของอาจารยเหลานั้นผิด. จริงอยู ภาวะระหวางภพ ทานคัดคานแลวในพระอภิธรรมทีเดียว. ก็คําวา อนฺตเรน เปนการแสดงวิกัปอื่น. เพราะเหตุนั้น ในขอนี้ มีอธิบายดังนี้วา ก็วิกัปอื่น ไมมีในโลกนี้ โลกหนาหรือทั้งสอง. อีกอยางหนึ่ง คําวา อนฺตเรน เปนการแสดงความไมมีวิกัปอื่น. คํานั้น อธิบายดังนี้วา ก็ที่ตั้งอื่นไมมีโนโลกนี้ โลกหนา ถึงระหวางภพก็ไมมี

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 151

อนึ่ง อาจารยแมเหลาใดถือเอาโดยไมแยบคายซึ่งอรรถสุตตบทเหลานี้วา อันตราปรินิพพายี และวาสัมภเวสี แลวกลาววา ภพอื่นยังมีอยูเหมือนกัน อาจารยแมเหลานั้น เพราะถูกคัดคานวา อรรถสุตตบทตนวา ชื่อวา อันตราปรินิพพายี เพราะไมผานทามกลางอายุในภูมินั้นมีอวิหาพรหม เปนตน แลวปรินิพพานดวยกิเลสปรินิพพานสิ้นเชิง เพราะบรรลุอรหัตตมรรคในระหวาง หาไดมีในภพอื่นไม และถูกคัดคานอรรถสุตตบทหลัง วา สัตวเหลาใดจักไมเปนอยางนั้น สัตวเหลานั้น จักเปนผูสิ้นอาสวะมีในภพกอน อธิบายวา ชื่อวา สัมภเวสี เพราะแสวงหาภพใหมผิดตรงขามกับอันตราปรินิพพายีบุคคลนั้น และชื่อวา เสขปุถุชน เพราะยังละภวสังโยชนไมได อนึ่ง บรรดากําเนิด ๔ อัณฑชสัตวและชลาพุชสัตว ยังไมทํา ลายกระเปาะไขหรือกระเปาะหัวไสอยูตราบใด ก็ชื่อวา สัมภเวสีอยูตราบนั้น สัตวที่ออกไปจากกระเปาะไขและกระเปาะหัวไส ก็ชื่อวา สัมภเวสีอยูตราบนั้น และอุปปาติกสัตวชื่อวาสัมภเวสี ในขณะจิตดวงแรก ตั้งแตขณะจิตดวงที่ ๒ ไป ชื่อวา ภูต อนึ่ง สัตวทั้งหลายเกิดดวยอิริยาบถใด ยังไมถึงอิริยาบถอื่นจากนั้นตราบใด ก็ยังชื่อวา สัมภเวสี อยูตราบนั้น ตอจากนั้น จัดเปน ภูต เพราะเหตุนั้น จึงถูกคัดคานวาไมมีดังนี้. ก็เมื่อมีอรรถที่คลอยตาม บาลีตรงๆ จะเปนประโยชนอะไรดวยอรรถที่กําหนดดวยภพอื่นซึ่งไมสามารถจะขยายไดแล. ก็อาจารยเหลาใดกลาวขอยุติวา จะเห็นธรรมที่เปนไปดวยความสืบตอปรากฏในสวนอื่นไมขาดสาย ขอนั้นพึงปรากฏแมในความสืบตอแหงอวิญญาณกทรัพย มีขาวเปลือกเปนตน ฉันใด แมในความสืบตอแหงสวิญญาณกสังขาร ก็พึงปรากฏในสวนอื่นโดยไมขาดสาย ฉันนั้น อนึ่ง นัยนี้ยอมเหมาะในเมื่อมีภพอื่น หาใชโดยประการอื่นไม.

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 152

ก็เพราะเหตุนั้น ทานผูมีฤทธิ์บรรลุความเชี่ยวชาญทางใจ อธิษฐานกาย คลอยตามจิต พึงคัดคานขอยุติ โดยการจากพรหมโลกมายังโลกนี้ หรือจากโลกนี้ไปยังพรหมโลกขณะเดียวกัน ถาปรารถนาความเปนไปของธรรมในสวนที่ไมขาดสายในที่ทุกสถานไซร แมถาทานผูมีฤทธิ์ทั้งหลาย จะพึงมีอิทธิวิสัยเปนอจินไตยไซร คํานั้นจะพึงเสมอกันแมในที่นี้ เพราะ พระบาลีวา กมฺมวิปาโก อจินฺเตยฺโย ผลกรรมเปนอจินไตย เพราะเหตุนั้น คํานั้น เปนเพียงมติของอาจารยเหลานั้นเทานั้น. เพราะวา สภาวธรรม มีสภาพเปนอจินไตย สภาวธรรมเหลานั้นบางแหงจึงปรากฏในสวนที่ขาดสายดวยปจจัย บางแหงปรากฏในสวนที่ไมขาดสาย. จริงอยางนั้น สิ่งที่เกิดขึ้นเพราะปจจัยมีรูปเปรียบและเสียงสะทอนเปนตน ยอมเกิดปรากฏในสวนหนึ่งมีสวนแหงกระจกและภูเขาเปนตน จากปจจัยมีเสียงกึกกองขางหนา เปนตน. เพราะเหตุนั้น จึงไมพึงนอมสิ่งทั้งหมดในที่ทุกอยางแล. ในขอนี้ มีความสังเขปเทานี้. สวนความพิสดารมีการวิจารณเรื่องของภพอื่นอันใหสําเร็จอุทาหรณเปนตนของรูปเปรียบ พึงคนดูในฎีกากถาวัตถุปกรณเถิด. สวนอาจารยอีกพวกหนึ่งกลาววา บทวา อิธ ทานกลาวหมายเอา กามภพ. บทวา หุร กลาวหมายเอาอรูปภพ. บทวา อุภยมนฺตเรน กลาวหมายเอารูปภพ. อาจารยพวกอื่นกลาววา บทวาอิธ ไดแกอายตนะภายใน. บทวา หุร ไดแกอายตนะภายนอก. บทวา อุภยมนฺตเรน ไดแก จิตและเจตสิก. อีกอยางหนึ่ง อาจารยอีกพวกหนึ่งกลาววา บทวา อิธ กลาววา ปจจยธรรม. บทวา หุร กลาววา ปจจยุปปนธรรม ธรรมเกิด แตปจจัย. บทวาอุภยมนฺตเรน กลาววา บัญญัติธรรม. คํานั้นทั้งหมด ไมมีในอรรถกถา. ธรรมอันเปนไปในภูมิ ๓ พึงสงเคราะหดวยอาการ ๔

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 153

โดยรูปที่จักขุวิญญาณเห็นแลวเปนตน ดวยคํามีอาทิวา ทิฏเ ทิฏมตฺต ภวิสฺสติ เมื่อจักขุวิญญาณเห็นรูป ก็เปนเพียงแตเห็น อยางนี้กอน ในธรรมเหลานั้น ทานแสดงถึงอสุภภาวนา ทุกขานุปสสนา อนิจจานุปสสนา และอนัตตานุปสสนา โดยมุขคือการเวนจากการยึดถือวางาม เปนสุข เปนของเที่ยง และเปนตัวตนแล. เมื่อวาโดยสังเขป ทานกลาววิปสสนากับวิสุทธิเบื้องต่ํา. ดวยคําวา ตโต ตฺว พาหิย น เตน นี้ ตรัสถึงมรรค เพราะประสงคเอาการตัดกิเลสมีราคะเปนตนไดเด็ดขาด. ดวยคําวา ตโต ตฺว พาหิย น ตตฺถ ตรัสถึงผลจิต. ดวยคําวา เนวิธา เปนตน พึงเห็นวา ตรัสถึงอนุปาทิเสสนิพพานธาตุ. เพราะเหตุนั้น ทานจึงกลาววา อถ โข พาหิย ฯ เป ฯ อาสเวหิ จิตฺต วิมุจฺจติ ดังนี้.

จิตของทานพาหิยะหลุดพนจากอาสวะดวยการแสดงบทยอนี้. บทวา ตาวเทว ไดแก ในขณะนั้นนั่นเองไมใชกาลอื่น. บทวา อนุปาทาย แปลวา ไมยึดมั่น. บทวา อาสเวหิ ความวา จากกามราคะเปนตนที่มีชื่อวาอาสวะ เพราะไหลไปคือเปนไปจากภวัคคพรหมถึงโคตรภู และ เปนเหมือนเครื่องหมักดอง มีสุราเปนตน โดยอรรถวา หมักไวนาน. บทวา วิมุจฺจติ ความวา หลุดพนคือสลัดออก (กามราคะเปนตน) ดวยสมุจเฉทวิมุตติและปฏิปสสัทธิวิมุตติ.

ก็ทานพาหิยะนั้นพอฟงธรรมของพระศาสดาเทานั้น ชําระศีลใหหมดจด อาศัยสมาธิจิตตามที่ไดแลวเริ่มวิปสสนาเปนขิปปาภิญญาบุคคล ใหอาสวะทั้งปวงสิ้นไป บรรลุพระอรหัตพรอมปฏิสัมภิทาขณะนั้นนั่นเอง. ทานตัดกิเลสดุจกระแสน้ําในสงสาร ทําที่สุดแหงวัฏทุกข ทรงรางกายครั้งสุดทาย ถูกธรรมดาเปนไปดวยปจจเวกขณญาณ ๑๙ อยางตักเตือน จึงทูลขอบวช

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 154

กะพระผูมีพระภาคเจา ถูกตรัสถามวา เธอมีบาตรและจีวรบริบูรณแลวหรือ กราบทูลวา ยังไมบริบูรณ พระเจาขา ลําดับนั้น พระศาสดาตรัสกะเธอวา ถาเชนนั้น เธอจงแสวงหาบาตรและจีวร ดังนี้แลวเสด็จหลีกไป. เพราะเหตุนั้น จึงกลาววา อถ โข ภควา ฯ เป ฯ ปกฺกามิ ดังนี้.

ไดยินวา ทานพาหิยะนั้น เมื่อกระทําสมณธรรมสิ้น ๒๐,๐๐๐ ปในพระศาสนาของพระกัสสปทศพลคิดวา ธรรมดาวา ภิกษุเมื่อตนไดปจจัยแลวทําทานตามสมควรจึงฉันดวยตนจึงควร ดังนี้แลวไมไดทําการสงเคราะหดวยบาตรหรือจีวรแมแกภิกษุรูปหนึ่ง. เหตุนั้น ทานจึงไมมี อุปนิสัยเอหิภิกขุอุปสัมปทา. แตอาจารยบางพวกกลาววา ไดยินวา ทานเปนโจรคราววางพระพุทธเจา ผูกมัดธนูตั้งตัวเปนโจรในปา เห็นพระปจเจพุทธเจาองคหนึ่ง เพราะความโลภในบาตรและจีวร จึงใชธนูยิงทาน แลวถือเอาบาตรและจีวรไป ดวยเหตุนั้น บาตรและจีวรอันสําเร็จดวยฤทธิ์ จักไมเกิดแกทาน พระศาสดาทรงทราบดังนั้นแลว จึงมิไดทรงประทาน บรรพชาดวยเอหิภิกขุแล. แมทานกําลังเที่ยวแสวงหาบาตรและจีวรอยู แมโคตัวหนึ่งวิ่งมาโดยเร็ว ขวิดใหเธอถึงสิ้นชีวิต ซึ่งทานหมายกลาววา อถ โข อจิรปกฺกนฺตสฺส ภควโต พาหิย ทารุจีริย คาวี ตรุณวจฺฉา อธิปติตฺวา ชีวิตา โวโรเปสิ ครั้งนั้นแล เมื่อพระผูมีพระภาคเจาเสด็จหลีกไปไมนาน แมโคลูกออนขวิดทานพาหิยทารุจีริยะใหลมลงสิ้นชีวิต.

บรรดาบทเหลานั้น บทวา อจิรปกฺกนฺตสฺส แปลวา เมื่อพระผูมีพระภาคเจาเสด็จหลีกไปไมนาน. บทวา คาวี ตรุณวจฺฉา ไดแก นางยักษิณีแปลงเปนแมโคลูกออน. บทวา อธิปติตฺวา ไดแก กดขี่คือย่ํายี. บทวา ชีวิตา โวโรเปสิ ความวา แมโคนั้น ใหเกิดจิตกอเวรขึ้นดวย

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 155

เหตุเพียงไดเห็น เพราะไดความอาฆาตในอัตภาพกอนจึงเอาเขาขวิดใหสิ้นชีวิต

พระศาสดาทรงบาตรแลวเสวยพระกระยาหารเสร็จแลวพรอมภิกษุจํานวนมาก เสด็จออกจากนคร ทอดพระเนตรเห็นทานพาหิยะตกอยูที่กองหยากเยื่อ ทรงบัญชาภิกษุทั้งหลายวา ภิกษุทั้งหลาย เธอยืนอยูที่ประตูเรือนหลังหนึ่ง ชวยกันนําเตียงออกมา นํารางนี้ออกไปจากนครทําฌาปนกิจ กอสถูปไว. ภิกษุทั้งหลายไดทําอยางนั้น. ก็แลครั้นทําแลว ไปยังวิหารเฝาพระศาสดา กราบทูลกิจที่ตนทําแลว จึงทูลถามถึงอภิสัมปรายภพของทานพาหิยะ. ลําดับนั้น พระผูมีพระภาคเจา จึงตรัสบอกแกภิกษุเหลานั้นวา ทานพาหิยะปรินิพพานแลว. ภิกษุทั้งหลายทูลถามวา ขาแตพระองคผูเจริญ ขอพระองคจงตรัสบอกวาทานพาหิยทารุจีริยะบรรลุพระอรหัตแลวหรือ ทานบรรลุพระอรหัตที่ไหน. และเมื่อตรัสวา ในเวลาที่ฟงธรรมของเรา พวกภิกษุจึงทูลถามวา ก็พระองคแสดงธรรมแกทานในเวลาไหน. พระศาสดาตรัสวา เมื่อเรากําลังบิณฑบาตยืนอยูระหวางถนน วันนี้เอง. ภิกษุทั้งหลายทูลถามวา ขาแตพระองคผูเจริญ ธรรมที่พระองคยืนตรัสในระหวางถนนนั้นมีประมาณนอย ทานทําคุณวิเศษใหเกิดดวยเหตุเพียงเทานั้นไดอยางไร. พระศาสดาเมื่อทรงแสดงวา ภิกษุทั้งหลาย เธออยาประมาณธรรมของเราวามีนอยหรือมาก แมคาถาตั้งหลายพัน แตไมประกอบดวยประโยชนไมประเสริฐเลย สวนบทคาถาแมบทเดียว ซึ่งประกอบดวยประโยชนยังประเสริฐกวา จึงตรัสคาถานี้ในธรรมบทวา

สหสฺสมป เจ คาถา อนตฺถปทสฺหิตา เอก คาถาปท เสยฺโยย สุตฺวา อุปสมฺมติ

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 156

ถาคาถาแมตั้งพัน แตประกอบดวยบทอันไมเปนประโยชน บทคาถาบทเดียวซึ่งบุคคลฟงแลว ยอมสงบระงับไดยังประเสริฐกวา ดังนี้

เมื่อทรงแสดงวา เธอเปนผูควรแกการบูชาดวยเหตุเพียงปรินิพพานอยางเดียวก็หาไม โดยที่แทเธอเปนผูสมควรแกการบูชาแมดวยภาวะอันเลิศกวาภิกษุสาวกของเราผูเปนขิปปาภิญญา จึงทรงสถาปนาทานไวในเอตทัคคะวา ภิกษุทั้งหลาย บรรดาภิกษุสาวกผูเปนขิปปาภิญญา ทานพาหิยทารุจีริยะเปนเลิศ ซึ่งทานหมายกลาวไววา อถ โข ภควา สาวตฺถิย ปณฺฑาย จริตฺว ฯ เป ฯ ปริพิพฺพุโต ภิกฺขเว พาหิโย ทารุจีรโย ดังนี้.

บรรดาบทเหลานั้น บทวา ปจฺฉาภตฺต ไดแก หลังจากเสวยพระกระยาหารเสร็จแลว. บทวา ปณฺฑปาตปฏิกฺกนฺโต ไดแก เสด็จกลับจากทรงบิณฑบาต. แมทั้งสองบท ทานก็อธิบายวา เสวยพระกระยาหารเสร็จแลว. บทวา นีหริตฺวา ความวา ใหนําออกไปภายนอกพระนคร. บท วา ฌาเปถ แปลวา จงทําฌาปนกิจ. บทวา ถูปฺจสฺส กโรถ ความวา และจงนําสรีรธาตุของทานพาหิยะมากอพระเจดียไว. ในขอนั้น พระองคตรัสเหตุไวดังนี้วา ดูกอนภิกษุทั้งหลาย เพื่อนสพรหมจารีของพวกเธอปรินิพพานแลว. ขอนั้นมีอธิบายวา ทานพาหิยะนั้นไดประพฤติธรรม คือขอปฏิบัติมีอธิศีลเปนตน ที่พวกเธอประพฤติแลวและกําลังประพฤติอยู ที่ชื่อวาพรหม เพราะอรรถวาประเสริฐ ไดประเสริฐเสมอกับพวกเธอ เพราะเหตุนั้น จึงชื่อวา สพรหมจารีไดทํากาละแลวตามปกติแหงมรณกาล เพราะเหตุนั้น พระผูมีพระภาคเจาจึงตรัสวา พวกเธอจงเอาเตียงหามสรีระ

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 157

ของทานไปทําฌาปนกิจและกอสถูปของทานไว. บทวา ตสฺส กา คติ ความวา บรรดาคติทั้ง ๕ ทานมีคติอุปบัติภพเปนอยางไร. อนึ่ง บทวา คติแปลวาบังเกิด อธิบายวา คติของทานตกลงอยางไรวาเปนพระอริยะหรือปุถุชน. บทวา อภิสมฺปราโย ไดแก ทานละไปแลวเกิดในภพหรือดับในภพ. วาโดยอรรถ เปนอันทรงประกาศวาทานปรินิพพานดวยการตรัสสั่งสรางสถูปไวก็จริง แตถึงกระนั้น เหลาภิกษุผูไมรูดวยเหตุเพียงเทานั้นก็จะทูลถามวา คติของทานเปนอยางไร หรือผูประสงคจะใหทําใหปรากฏชัด จึงทูลถามพระผูมีพระภาคเจาอยางนั้น.

บทวา ปณฺฑิโต โดยความวา ชื่อวาบัณฑิต เพราะไป คือดําเนินไป ไดแก เปนไปดวยปญญา ชื่อวาปณฑะ เพราะบรรลุดวยปญญาอันสัมปยุตดวยอรหัตตมรรค. บทวา ปจฺจปาที แปลวา ดําเนินไปแลว. บทวา ธมฺมสฺส ไดแก โลกุตรธรรม. บทวา อนุธมฺม ไดแก ธรรม คือ ปฏิปทามีสีลวิสุทธิเปนตน. อีกอยางหนึ่ง บทวา ธมฺมสฺส ไดแกนิพพานธรรม. บทวา อนุธมฺม ไดแก ธรรมคืออริยมรรคและอริยผล. บทวา น จ ม ธมฺมาธิกรณ ความวา ก็เหตุแหงการแสดงธรรมไมทําเราใหลําบาก เพราะปฏิบัติตามที่ทรงพร่ําสอน. จริงอยู ทานฟงธรรมหรือเรียน กรรมฐานในสํานักของพระศาสดา ไมปฏิบัติธรรมตามที่ทรงพร่ําสอน ชื่อวา ทําพระศาสดาใหทรงลําบาก ซึ่งทานหมายกลาวไววา

วิหึสสฺี ปคุณ น ภาสึ ธมฺม ปณีตมนุเชสุ พฺรหฺเม

เรามีความสําคัญในความลําบาก จึงไมกลาวธรรมใหคลองแคลว ใหประณีต ในหมูชน ในหมูพรหม

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 158

อีกอยางหนึ่ง บทวา น จ ม ธมฺมาธิกรณ ความวา จะเปนเหตุแหงธรรมนี้ก็หามิได. ทานอธิบายคํานี้ไววา ชื่อวา ไมทําเราใหลําบาก เพราะปฏิบัติศาสนธรรมของเรานี้ดวยดี อันเปนเหตุนําสรรพสัตวออกจากวัฏทุกข. ก็ผูปฏิบัติชั่ว ทําลายศาสนธรรม ชื่อวาใหการประหารสรีระ คือธรรมของพระศาสดา. แตทานพาหิยะนี้ทําสัมมาปฏิบัติใหถึงที่สุดแลว ปรินิพพานดวยอนุปาทิเสสนิพพานธาตุ. ดวยเหตุนั้น พระองคจึงตรัสวา ปรินิพฺพุโตภิกฺขเว พาหิโย ทารุจีริโย.

บทวา เอตมตฺถ วิทิตฺวา ความวา ทรงทราบวาพระพาหิยเถระ ปรินิพพานดวยอนุปาทิเสสนิพพานธาตุ และวาคติของพระขีณาสพทั้งหลายผูปรินิพพานแลวเชนนั้นอันคนจํานวนมากรูไดยาก โดยอาการทั้งปวง. บทวา อิม อุทาน ไดแก ทรงเปลงอุทานอันแสดงอานุภาพแหง ปรินิพพานอันไมประดิษฐานอยูแลวนี้.

บรรดาบทเหลานั้น บทวา ยตฺถ ความวา อาโปธาตุ ปฐวีธาตุ เตโชธาตุ และวาโธธาตุ ไมหยั่งลงคือไมประดิษฐานอยูในนิพพานธาตุใด. เพราะเหตุไร? เพราะพระนิพพานมีสภาวะเปนอสังขตรรม. จริงอยู แมสิ่งเล็กนอยแหงสังขตธรรมก็ไมมีในพระนิพพานนั้น. บทวา สุกฺกา ความวา ดาวพระเคราะหและดาวนักษัตรอันไดชื่อวา สุกกะ เพราะมีรัศมีขาว ไมโชติชวงคือไมสวางไสว. บทวา อาทิจฺโจ นปฺปกาสติ ความวา แมพระอาทิตยอันสามารถแผแสงสวางไปขณะเดียว ๓ ทวีป ก็ไมแผดแสงดวยอํานาจรัศมี. บทวา น ตตฺถ จนฺทิมา ภาติ ความวา แมเมื่อพระอาทิตยมีรัศมีแรงกลา ฝายพระจันทรมีรัศมีเยือกเย็นนาใคร ก็ไมรุง-

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 159

โรจน เพราะกําจัดรัศมีอันสวางของตน เหตุที่ไมมีในพระนิพพานนั้น. พระองคตรัสวา ตโม ตตฺถ น วิชฺชติ ความมืดไมมีในพระนิพพานนั้น ดังนี้ ทรงหมายเอาความสงสัยวา ถาพระจันทรและพระอาทิตยไมมีในพระนิพพานนั้นไซร พระนิพพานนั้นก็จะพึงมืดมิดทีเดียวดุจโลกันตนรก. จริงอยู เมื่อรูปมี ความมืดก็มี. บทวา ยทา จ อตฺตนา เวทิ มุนิ โมเนน พฺราหฺมโณ ความวา พราหมณผูเปนพระอริยสาวก ซึ่งไดนามวามุนี เพราะประกอบดวยมรรคญาณอันไดชื่อวาโมนะ เพราะรูสัจจะ ๔ และประกอบดวยโมเนยยปฏิปทาทางกายเปนตน ละอาการมีการฟงตามๆ กันมาเปนตนดวยตนคือตนเอง ในขณะอรหัตตมรรค ในกาลใด คือในเวลาใดดวยปฏิเวธญาณ กลาวคือโมนะนั้นนั่นเองแหละรู คือรูแจงพระนิพพาน กระทําใหประจักษแกตน. ปาฐะวา อเวทิ ดังนี้ก็มี. อธิบายวา ไดรูทั่วถึง. ศัพทวา อถ ในคําวา อถ รูปา อรูปา จ สุขทุกฺขา ปมุจฺจติ แปลวา ภายหลังแตการตรัสรูพระนิพพานนั้น. บทวา รูปา ไดแก รูปธรรม. ดวยบทวารูปานั้น เปนอันทานถือเอาปญจโวการภพและเอกโวการภพ. บทวา อรูปาไดแกอรูปธรรม. ดวยบทวา อรูปานั้น เปนอันทานถือเอาอรูปภพ เพราะไมเจือปนกับรูปที่เรียกวา จตุโวการภพก็มี. บทวา สุขทุกฺขา ความวา จากวัฏฏะแมที่มีทั้งสุขทั้งทุกขอันเกิดขึ้นในที่ทุกแหง. อีกอยางหนึ่ง บทวา รูปา ไดแก เพราะปฏิสนธิในรูปโลก. บทวา อรูปา ไดแก เพราะปฏิสนธิในอรูปโลก. บทวา สุขทุกฺขา ไดแกเพราะปฏิสนธิ ในกามาวจรภูมิ. จริงอยู กามภพมีทั้งสุขและทุกขเจือปนกัน. พราหมณนั้น ยอมพนจากวัฏฏะแมทั้งสิ้นนั้นโดยสิ้นเชิงทีเดียว ดวยประการฉะนี้แล.

พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย อุทาน เลม ๑ ภาค ๓ - หนาที่ 160

แมดวยคาถา ๒ คาถา พระผูมีพระภาคเจาทรงแสดงวา พระนิพพานเห็นปานนี้ เปนคติแหงพาหิยะผูเปนบุตรของเราแล

จบอรรถกถาพาหิยสูตรที่ ๑๐

จบโพธิวรรควรรณนาที่ ๑

รวมพระสูตรที่มีในวรรคนี้ คือ

๑. ปฐมโพธิสูตร ๒. ทุติยโพธิสูตร ๓. ตติยโพธิสูตร ๔. อชปาลนิโครธสูตร ๕. เถรสูตร ๖. มหากัสสปสูตร ๗. ปาวาสูตร ๘. สังคามชิสูตร ๙. ชฏิลสูตร ๑๐. พาหิยสูตร และอรรถกถา

ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น

ขอเชิญอ่านเพิ่มเติม ...

ประวัติท่านพาหิยะ ทารุจีริยะ

พาหิยสูตร ว่าด้วยการตรัสถึงที่สุดทุกข์

ขอบพระคุณ และขออนุโมทนาค่ะ

ขอบพระคุณ และขออนุโมทนาค่ะ