[เล่มที่ 58] พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก เล่ม ๓ ภาค ๔ - หนาที่ 12
๒. ติลมุฏฐิชาดก
การเฆี่ยนตีเปนการสั่งสอน
[๓๕๕] การที่ทานใหจับแขนเราไวแลวเฆี่ยนตี เราดวยซีกไมไผเพราะเหตุเมล็ดงากํามือหนึ่ง นั้น ยังฝงอยูในใจของเราจนทุกวันนี้.
[๓๕๖] ดูกอนพราหมณ ชะรอยทานจะไมยินดี ในชีวิตของตนแลวสินะ จึงไดมาจับแขน แลวเฆี่ยนตีเราถึง ๓ ครั้ง วันนี้ทานจะได เสวยผลของกรรมนั้น.
[๓๕๗] อารยชนใดยอมขมขี่คนที่ไมใชอารย- ขึ้นผูทํากรรมชั่วดวยอาชญากรรมของอารยชน นั้น เปนการสั่งสอนหาใชเปนเวรไม บัณฑิต ทั้งหลายรูชัดขอนั้นอยางนี้แล.
จบ ติลมุฏฐิชาดกที่ ๒
[เล่มที่ 58] พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ชาดก เล่ม ๓ ภาค ๔ - หนาที่ 12 - 21
อรรถกถาติลมุฏฐิชาดกที่ ๒
พระศาสดาเมื่อประทับอยู ณ พระวิหารเชตวัน ทรงปรารภ ภิกษุผูมักโกรธรูปหนึ่ง จึงตรัสเรื่องนี้ มีคําเริ่มตนวา อชฺชป เม ต มนสิ ดังนี้
ไดยินวา มีภิกษุรูปหนึ่งเปนผูมักโกรธมากไปดวยความคับ แคนใจ ถูกใครวาอะไร แมเพียงนิดเดียวก็โกรธ ของใจ กระทําความ
พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๔ - หนาที่ 13
โกรธ ความประทุษราย และความนอยใจใหปรากฏ. อยูมาวันหนึ่ง ภิกษุทั้งหลายนั่งสนทนากันในโรงธรรมสภาวา ผูมีอายุทั้งหลาย ภิกษุ รูปโนนเปนคนโกรธงาย มากไปดวยความคับแคนใจ เที่ยวทําเสียง เอะอะเหมือนเกลือที่เขาใสในเตาไฟ เปนผูบวชในศาสนาที่สอน มิใหโกรธเห็นปานนี้ แมแตความโกรธเทานั้น ก็ไมอาจขมได. พระศาสดาทรงตรัสถอยคําของภิกษุเหลานั้น จึงทรงสั่งภิกษุรูปหนึ่งใหไป เรียกภิกษุรูปนั้นมา แลวตรัสถามวา ขาววาเธอเปนผูโกรธงายจริง หรือ เมื่อภิกษุรูปนั้นรับเปนสัตยแลว จึงตรัสวา ภิกษุทั้งหลาย มิใชบัดนี้เทานั้น แมในกาลกอน ภิกษุนี้ก็ไดเปนคนมักโกรธเหมือน กัน ภิกษุทั้งหลายทูลอาราธนา จึงทรงนําเอาเรื่องในอดีตมาสาธก ดังตอไปนี้ :-
ในอดีตกาล เมื่อพระเจาพรหมทัตครองราชสมบัติอยูในกรุง พาราณสี โอรสของพระเจาพรหมทัต นั้นไดมีนามวา พรหมทัตตกุมาร. แทจริงพระราชาครั้งเกากอน แมจะมีอาจารยทิศาปาโมกขใน นครของตน ก็ยอมสงพระราชโอรสของตนๆ ไปเรียนศิลปะยังภาย นอกรัฎฐะในที่ไกล ดวยหวังใจวา เมื่อกระทําอยางนี้ พระราชโอรส เหลานั้น จักเปนผูขจัดความเยอหยิ่งดวยมานะ ๑ จักเปนผูอดทนตอ ความหนาวและความรอน ๑ จักไดรูจารีตประเพณีของชาวโลก ๑ เพราะฉะนั้น พระราชาแมพระองคนั้น จึงมีรับสั่งใหหาพระราชาโอรส ซึ่งมีพระชนมายุ ๑๖ พรรษา มา แลวพระราชทานฉลองพระบาทชั้น
พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๔ - หนาที่ 14
เดียวคู ๑ รมใบไมคันหนึ่ง และทรัพย ๑,๐๐๐ กหาปณะ พลาง ตรัสวาลูกรัก เจาจงไปยังเมืองตักกศิลา ร่ําเรียนเอาศิลปะมา แลว ทรงสงไป. พระราชโอรสรับพระราชโองการแลวถวายบังคมพระชนกชนนี้แลวเสด็จออกไป บรรลุถึงเมืองตักกศิลาโดยลําดับ ไดไป ถามหาบานอาจารยก็ในเวลานั้น อาจารยสอนศิลปะแกพวกมาณพ เสร็จแลวลุกขึ้นมานั่ง ณ ที่ขางหนึ่งที่ประตูเรือน. พระราชโอรสนั้น ไปที่บานอาจารยนั้น ไดเห็นอาจารยนั่งอยูในที่นั้น ครั้นแลวจึงถอด รองเทาตรงที่นั้นแหละ ลดรม ไหวอาจารยแลวยืนอยู อาจารยนั้น รูวาพระราชโอรสนั้นเหน็ดเหนื่อยมาจึงใหกระทําอาคันตุกสงเคราะห. พระกุมารเสวยพระกระยาหารเสร็จแลว พักผอนอยูครูหนึ่ง จึงเขาไป หาอาจารยไหวแลวยืนอยู เมื่ออาจารยทิศาปาโมกขถามวา เธอมา จากไหนนะพอ จึงกลาวตอบวา มาจากเมืองพาราณสี. เธอเปนลูก ใคร? เปนโอรสของพระเจาพาราณสี. พระองคเสด็จมาดวยประสงค อะไร? ทานอาจารยขาพเจามาเพื่อตองการเรียนศิลปะ พระองคนํา ทรัพยอันเปนสวนของอาจารยมาดวยหรือเปลา หรือพระองคจะเปน ธัมมันเตวาสิก. พระราชกุมารนั้นกลาววา ทรัพยอันเปนสวนของ อาจารยขาพเจานํามาดวยแลว วาแลวก็วางถุงทรัพยพันกหาปณะลงที่ ใกลเทาของอาจารยแลวก็ไหว. อันศิษยที่เปนธัมมันเตวาสิก เวลา กลางวันตองทําการงานใหอาจารย กลางคืนจึงจะไดเรียน ศิษยที่ให ทรัพยอันเปนสวนของอาจารย เปนเหมือนบุตรคนโตในเรือน เรียน
พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๔ - หนาที่ 15
แตศิลปะเทานั้น. เพราะฉะนั้น อาจารยแมนั้น พอมีฤกษงามยามดี แลว จึงเริ่มสอนศิลปะแกพระกุมารโดยพิสดาร. ฝายพระราชกุมาร ก็เรียนเอาศิลปะดวยความตั้งใจ วันหนึ่ง ไดไปอาบน้ําพรอมกับ อาจารย. ครั้งนั้นมีหญิงชราคนหนึ่ง ขัดสีเมล็ดงาใหหมดเปลือกแลว เอามาแผตากไว นั่งเฝาอยู. พระกุมารเห็นเมล็ดงาที่ตากไว ก็อยาก จะเสวย จึงหยิบเมล็ดงามาหนึ่งกํามือแลวเคี้ยวเสวย. หญิงชราคิดวา มาณพนี้คงอยากกิน จึงนิ่งเสียมิไดกลาวประการใด. แมในวันรุงขึ้น พระกุมารนั้นก็ไดทําเหมือนอยางนั้น ในเวลานั้น. แมหญิงชรานั้นก็ ไมกลาวอะไรกะพระราชกุมารนั้น. แมในวันที่๓ พระราชกุมารก็ใช ทําเหมือนอยางนั้นนั่นแหละ. คราวนั้น หญิงชราเห็นเขาจึงประคอง แขนทั้งสองรองคร่ําครวญวาอาจารยทิศาปาโมกข ใชใหพวกศิษยของ ตนปลนเรา. อาจารยหันกลับมาถามวา นี่อะไรกันแน หญิงชรา กลาววา นายศิษยของทานเคี้ยวกินเมล็ดงาออนที่ขาพเจาทําไว วันนี้ กํามือหนึ่ง เมื่อวานกํามือหนึ่ง เมื่อวันซืนกํามือหนึ่ง ก็เมื่อศิษย ของทานเคี้ยวกินอยูอยางนี้ เมล็ดงาที่มีอยูสองดิฉันเทาไรๆ ก็จักหมด สิ้นไปมิใชหรือ. อาจารยทิศาปาโมกขกลาววา แม อยารองไหไปเลย ฉันจักใหมูลคาแกทาน. หญิงชรากลาววา ดิฉันไมตองการมูลคาดอก นาย ดิฉันขอใหทานสั่งสอน โดยอยาใหกุมารนี้กระทําอยางนี้อีก ตอไป. อาจารยกลาววา ถาอยางนั้น จงคอยดูนะแม แลวใหมาณพ ๒ คนจับพระราชกุมารนั้นที่แขนทั้ง ๒ ขางไว จึงเอาซีกไมไผมาเฆี่ยนที
พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๔ - หนาที่ 16
กลางหลัง ๓ ครั้งพรอมกับสอนวา เธออยาไดทําอยางนี้อีกตอไป พระราชกุมารโกรธอาจารย ทานัยนตาแดงมองดูตั้งแตหลังเทาจนถึง ปลายผม. แมอาจารยนั้นก็รูวา พระราชกุมารนั้นมองดูเพราะโกรธ เคือง. พระราชกุมารเรียนศิลปะจบแลวทําการฝกซอม เก็บโทษที่ อาจารยนั้นกระทําไวในหทัย โดยอาฆาตวา เราตองฆาอาจารยผูนี้ ครั้นเวลาจะไป จึงไหวอาจารย ทําที่มีความสิเนหาอยางสุดซึ้งรับเอา ปฏิญญาวา ทานอาจารย เมื่อใด ขาพเจาไดราชสมบัติในพระนคร พาราณสี แลวสงขาวมาถึงทาน เมื่อนั้น ขอใหทานพึงมาหา ขาพเจา กลาวดังนี้แลวก็จากไป.
ครั้นไปถึงพระนครพาราณสีแลว ถวายบังคมพระชนกชนนี แลวแสดงศิลปะใหทอดพระเนตร. พระราชาตรัสวา เรามีชีวิตอยูทันเห็นบุตรเราขณะมีชีวิตอยูนี้แหละ จักได เห็นความสงาในราชสมบัติแหงบุตรของเรา จึงทรงสถาปนาพระราชโอรสไวในราชสมบัติ. เมื่อพระราชโอรสไดครอบครองศิริราชสมบัติ ก็ระลึกถึงโทษที่อาจารยไดกระทําไว ก็ทรงพระพิโรธ จึงทรงสงทูตไป ถึงอาจารยเพื่อใหมาเฝาดวยตั้งพระทัยวา เราจักฆาอาจารยนั้น. ทาน อาจารยคิดวา ในเวลาที่เขายังหนุมแนนเราจักไมอาจใชพระราชานั้น เขาใจได จึงมิไดไป ในเวลาที่พระราชานั้นลวงเขามัชฌิมวัย คิดวา บัดนี้เราจักอาจทําใหพระราชานั้นเขาใจได จึงไดเดินทางไปยืนอยูที่ ประตูพระราชวัง ใหกราบทูลวาอาจารยจากเมืองตักศิลามาแลว. พระราชาทรงโสมนัสยินดีรับสั่งใหเรียกพราหมณมา พอเห็นอาจารย
พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๔ - หนาที่ 17
นั้นมาเฝาพระองคเทานั้น ทรงพระพิโรธจนพระเนตรทั้งสองขางแดง ตรัสเรียกอํามาตยทั้งหลายมาวา แนะผูเจริญที่ที่อาจารยเฆี่ยนยังเสียด แทงเรา อยูจนทุกวันนี้ อาจารยบากหนาพาเอาความตายมาโดยไม รูวา เราจักตายวันนี้ อาจารยผูนั้นจะไมมีชีวิตแลว จึงไดตรัสคาถา ๒ คาถา อันมีในเบื้องตนวา :-
การที่ทานใหจับแขนเราไวแลวเฆี่ยน ตีเราดวยซีกไมไผ เพราะเหตุเมล็ดงากํามือ หนึ่งนั้น ยังฝงใจเราอยูจนทุกวันนี้. ดูกอน พราหมณ ทานไมใยดีในชีวิตของทานแลว หรือ จึงมาหาเราถึงที่นี่ ผลที่ทานใหจับแขน ทั้งสองของเราแลวเฆี่ยนตีเราถึง ๓ ที่นั้น จักสนองทานในวันนี้
ทุติยาวิภัติ ในบททั้งสองวา ย ม และ พาทาย ม ใน คาถานั้น เพงถึงการเฆี่ยนตีและการจับ. ในบทนี้มีอธิบายดังนี้วา ขอที่ทานเฆี่ยนตีเรา เพราะเมล็ดงากํามือหนึ่ง และเมื่อเฆี่ยนตียังได จักแขนเราแลวเฆี่ยนตีนั้น ยังฝงใจเราอยูแมทุกวันนี้
บทวา นนุ ชีวิเต น รมสิ ความวา ทานเห็นจะไมยินดีในชีวิตของตน
บทวา เยนาสิ พฺราหฺมณาคโต ความวา ดูกอนพราหมณ เพราะเหตุที่ทาน มาหาเราในที่นี้
บทวา ย ม พาหา คเหตฺวาน ความวา ขอที่ จับแขนทั้งสองของเราอธิบายวา จับที่แขนดังนี้ก็มี
บทวา ติกฺขตฺต
พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๔ - หนาที่ 18
อนุตาลยิ ความวา ทานเฆี่ยนตีเราดวยซีกไมไผถึง ๓ ครั้ง วันนี้ แหละ ทานจะไดรับผลแหงการเฆี่ยนตีเรานั้น. พระราชาเอาความ ตายมาขูอาจารยดังนี้ จึงกลาวอยางนั้น
อาจารยไดฟงดังนั้นจึงกลาวคาถาที่ ๓ วา :-
อริยชนใดยอมเกียดกันอนารยชน ผู กระทําชั่วดวยการลงโทษ กรรมของอริยชน นั้นเปนการสั่งสอนหาใชเปนเวรไม บัณฑิต ทั้งหลายยอมรูชัดขอนั้นอยางนี้แล. บทวา อริโย ในคาถานั้น เปนชื่อของผูสอน. ก็อริยชนนี้ นั้นมี ๔ ประเภท คือ อาจารอริยชน อริยชนผูมีอาจาระ ๑ ทัสสนอริยชน อริยชนที่ควรแลดู ๑ ลิงคอริยชน อริยชนผูถือเพศ ๑ ปฏิเวธอริยชน อริยชนผูรูแจงแทงตลอด ๑ ในอริยชน ๔ ประเภท นั้น อริยชนผูตั้งอยูในมารยาทอันประเสริฐ จะเปนมนุษยหรือสัตว ดิรัจฉานก็ตาม ชื่อวาอาจารอริยชน. สมจริงดังที่ทานกลาวไววา :- ขาพเจาขอสละภัสดาผูประพฤติเยี่ยง อริยชนคนโกง เชิดชูบิณฑะ ที่พามาไดนั้น แกทาน ขอทานทั้งสองจงไปตามสบายเถิด. สวนอริยชนผูประกอบดวยรูปและอิริยาบถอันนาเลื่อมใส นาดู ชื่อวาทัสสนอริยชน สมจริงดังคําที่ทานกลาวไววา :-
พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๔ - หนาที่ 19
ทานผูเจริญ ทานมีนัยนตาผองใส มี ทาทางอันประเสริฐ ออกบวชจากตระกูล อะไร จิตของทานสละโภคทรัพยไดละหรือ ผูมีปญญาเทานั้นจึงจะออกจากเรือนบวชได. อริยชนผูเปนคลายสมณะ โดยถือเพศดวยการนุงหมเที่ยวไป อยู แมจะเปนผูทุศีล ก็ชื่อวาลิงคอริยชน ซึ่งทานหมายกลาวไววา :- บุคคลผูทําการนุงหมเหมือนผูมีพรต อันงามทั้งหลาย มักเอาหนา ประทุษราย ตระกูล เปนคนคะนอง เปนคนเจาเลห ไม สํารวม เปนคนพร่ําเพอ ประพฤติโดยอาการ เทียม ชื่อวาเปนผูทําลายหนทาง.
ฝายพระอริยบุคคลทั้งหลายมีพระพุทธเจาเปนตน ชื่อวาปฏิเวธอริยชน. ดวยเหตุนั้น ทานจึงกลาววา พระพุทธเจา พระปจเจกพุทธเจา และพุทธสาวกทั้งหลาย เรียกวา พระอริยะ. บรรดาอริยชน เหลานั้น ในที่นี้ พราหมณประสงคเอาอาจารอริยชนอยางเดียว. บทวา อนริย ไดแก ผูทุศีล มีธรรมอันลามก.
บทวา กุพฺพ ไดแก ผูกระทํากรรมของผูทุศีล ๕ อยาง มีปาณาติบาตเปนตน. อีกอยางหนึ่ง อรรถบทนี้เปนอยางเดียวกันวา บุคคลผูกระทํากรรมอันเปนเวร และ ภัย ๕ อันไมประเสริฐ คือ เลวทราม ลามก
บทวา โย ความวา ก็บรรดากษัตริยเปนตน คนใดคนหนึ่งนั้น
บทวา ทณฺเฑน ความวา
พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๔ - หนาที่ 20
ดวยเครื่องประหารอยางใดอยางหนึ่ง.
บทวา นิเสธติ ความวา เฆี่ยนตี หามปรามวา อยาทํากรรมเห็นปานนี้อีกตอไป.
บทวา สาสน ต น ต เวร ความวา ขาแตมหาราช ชื่อวาการเฆี่ยนติกัดกันบุตรธิดา หรือศิษยผูกระทําสิ่งไมควรทําดวยอาการอยางนี้ เปนการสั่งสอนใน โลกนี้ คือ เปนการพร่ําสอน เปนโอวาท หาใชเปนการกอเวรไม
บทวา อิติน ปณฺฑิตาวิทู ความวา บัณฑิตทั้งหลายยอมรูชัดขอนั้น อยางนี้ทีเดียว. ขาแตมหาราช เพราะฉะนั้น แมพระองคก็โปรด ทรงทราบอยางนี้ พระองคไมควรกอเวรในฐานะเห็นปานนี้ ถาแม ขาพระองคจักไมไดใหพระองคทรงสําเนียกอยางนี้แลว ตอไปภาย หนา พระองคลักขนม น้ําตาลกรวด แลผลไมเปนตน ติดในโจรกรรม ทั้งหลาย จะทําการตัดชองยองเบา ฆาตนในหนทางและฆาชาวบาน เปนตน โดยลําดับ ถูกจับพรอมทั้งของกลาววา โจรผูผิดตอพระราชา แลวะแสดงตอพระราชา จักไดรับภัยคืออาญา โดยพระดํารัสวา พวก ทานจงไปลงอาญาอันสมควรแกโทษของโจรนี้ สมบัติเห็นปานนี้ จัก ไดมีแกพระองคมาแตไหน พระองคไดความเปนใหญโดยเรียบรอย เพราะอาศัยขาพระองคมิใชหรือ อาจารยไดทําใหพระราชายินยอม ดวยประการดังกลาวมานี้.
ฝายอํามาตยทั้งหลายผูยินหอมลอมอยู ไดฟงถอยคําของ อาจารยนั้นแลวจึงกราบทูลวา ขอเดชะ คําที่อาจารยกลาวนั้นเปน ความจริง ความเปนใหญนี้เปนไปของทานอาจารยของพระองค ขณะนั้น
พระสุตตันตปฎก ขุททกนิกาย ชาดก เลม ๓ ภาค ๔ - หนาที่ 21
พระราชาทรงกําหนดไดถึงคุณของอาจารยจึงพากลาววา ทานอาจารย ขาพเจาใหความเปนใหญนี้แกทาน ขอทานจงรับราชสมบัติเถิด. อาจารยปฏิเสธวา ขาพระองคไมตองการราชสมบัติ. พระราชาทรง สงขาวไปยังเมืองตักกศิลา ใหนําบุตรและภรรยาของอาจารยมา แลว ประทานอิสริยศใหญ ทรงตั้งอาจารยนั้นนั่นแล ใหเปนปุโรหิต แลวตั้งไวในฐานเปนบิดา ตั้งอยูในโอวาทของอาจารยนั้น บําเพ็ญบุญ ทั้งหลาย มีทานเปนตน ไดมีสวรรคเปนที่ไปในเบื้องหนา
พระศาสดาครั้นทรงนําพระธรรมเทศนานี้มาแลวทรงประกาศ อริยสัจ ๔ ทรงประชุมชาดก. ในเวลาจบอริยสัจ ภิกษุผูมักโกรธ ดํารงในอนาคามิผล คนอื่นๆ ไดเปนพระโสดาบันและพระสกทาคามี. พระราชาในคราวนั้น ไดเปนภิกษุผูมักโกรธในบัดนี้ สวนอาจารยใน คราวนั้น ไดเปนเราตถาคตฉะนี้แล
จบ อรรถกถาติลมุฏฐิชาดกที่ ๒
ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น
ขอเชิญรับฟัง..
ติลมุฏฐิชาดก ๑
ติลมุฏฐิชาดก ๒