[เล่มที่ 32] พระสุตตันตปิฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เล่ม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 304

เอตทัคคบาลี

อรรถกถาสูตรที่ ๕

ประวัติพระอนุรุทธเถระ

พระสุตตันตปิฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เล่ม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 304

ในสูตรที่ ๕ มีวินิจฉัยดังตอไปนี้ :-

บทวา ทิพฺพจกฺขุกาน ยทิทอนุรุทฺโธ ความวา ตรัสวาพระอนุรุทธเถระเปนยอดของภิกษุทั้งหลายผูมีจักษุทิพย พึงทราบวา พระอนุรุทธเถระนั้นเปนผูเลิศ เพราะเปนผูมีความชํานาญอันสั่งสม ไวแลว. ไดยินวาพระเถระเวนแตชั่วเวลาฉันเทานั้น ตลอดเวลา ที่เหลือ เจริญอาโลกกสิณตรวจดูเหลาสัตวดวยทิพยจักษุอยาง เดียวอยู ดังนั้น พระเถระนี้จึงชื่อวาเปนยอดของภิกษุทั้งหลาย ผูมีทิพยจักษุ เพราะเปนผูมีความชํานาญอันสะสมไวตลอดวัน และคืน. อีกอยางหนึ่งเปนยอดของภิกษุผูมีทิพยจักษุที่เหลือ เพราะ ปรารถนาไวตลอดแสนกัป ก็ในเรื่องบุรพกรรมของทานในขอนั้น มีเรื่องที่จะกลาวตามลําดับดังตอไป

ความพิสดารวา ครั้งพระผูมีพระภาคเจาพระนามวา ปทุ- มุตตรนั่นแล กุลบุตรแมนี้ไดไปกับมหาชนผูไปยังวิหารเพื่อฟงธรรม ภายหลังภัตตาหาร. ก็ครั้งนั้น กุลบุตรผูนี้ไดเปนกุฎมพีผูยิ่งใหญ

พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 305

ไมปรากฏชื่อคนหนึ่ง เขาถวายบังคมพระทศพลแลวยืนอยูทาย บริษัทฟงธรรมกถา พระศาสดาทรงสืบตอพระธรรมเทศนาตาม อนุสนธิแลวทรงสถาปนาภิกษุผูมีทิพยจักษุรูปหนึ่งไวในตําแหนง เอตทัคคะ ลําดับนั้น กุฎมพีไดมีดําริดังนี้วา ภิกษุนี้ใหญหนอ พระศาสดาทรงตั้งไวในความเปนยอดของภิกษุผูมีทิพยจักษุเอง ดวย ประการอยางนี้ โอหนอ แมเราก็พึงเปนยอดของภิกษุผูมีจักษุทิพย ในพระศาสนาของพระพุทธเจาผูจะอุบัติในอนาคต ดังนี้แลวเกิด ความคิดดังนี้ขึ้น เดินเขาไประหวางบริษัท ทูลนิมนตพระผูมีพระภาคเจากับพระภิกษุแสนหนึ่ง เพื่อเสวยวันวันพรุงนี้ ในวันรุงขึ้น ถวายมหาทานแกภิกษุสงฆมีพระพุทธเจาเปนประมุข คิดวา เรา ปรารถนาตําแหนงใหญ จึงทูลนิมนตในวันนี้ เพื่อเสวยวันพรุงนี้ แลวทํามหาทานใหเปนไปถึง ๗ วัน โดยทํานองนั้นนั่นแล ถวาย ผาอยางดีเยี่ยมแดพระผูมีพระภาคเจาพรอมทั้งบริวารแลวทําความ ปรารถนาวา ขาแตพระผูมีพระภาคเจา ขาพระองคทําสักการะนี้ เพื่อประโยชนแกทิพยสมบัติหรือมนุษยสมบัติก็หามิได ก็พระองค ทรงตั้งภิกษุใดไวในตําแหนงเปนยอดของภิกษุผูมีทิพยจักษุใน ๗ วันที่แลวมาจากวันนี้ แมขาพระพุทธเจาก็พึงเปนยอดของภิกษุ ผูมีทิพยจักษุเหมือนภิกษุองคนั้น ในพระศาสนาของพระพุทธเจา พระองคหนึ่งในอนาคตกาลดังนี้แลว หมอบลงแทบพระบาทของ พระศาสดา. พระศาสดาทรงตรวจดูในอนาคต ทรงทราบวาความ ปรารถนาของเขาสําเร็จ จึงตรัสอยางนี้วา ดูกอนบุรุษผูเจริญ ในที่สุดแสนกัปในอนาคต พระพุทธเจาพระนามวาโคดม จักอุบัติ ขึ้น ทานจักมีชื่อวาอนุรุทธะเปนยอดของภิกษุผูมีทิพยจักษุ ใน

พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 306

พระศาสนาของพระโคดมพุทธเจานั้น ก็แหละครั้นตรัสอยางนี้แลว ทรงกระทําภัตตานุโมทนาเสด็จกลับไปพระวิหาร.

ฝายกุฎมพีทํากรรมงามไมขาดเลย ตราบที่พระพุทธเจา ยังทรงพระชนมอยู เมื่อพระศาสดาปรินิพพานแลว เมื่อสรางเจดีย ทองประมาณ ๗ โยชนสําเร็จแลว จึงเขาไปหาภิกษุสงฆถามวา อะไรเปนบริกรรมของทิพยจักษุขอรับ. ภิกษุสงฆบอกวาควรให ประทีปนะอุบาสก. อุบาสกกลาววา ดีละขอรับผมจักทํา จึงให สรางตนประทีปพันตนเทากับประทีปพันดวงกอน ถัดจากนั้น สรางใหยอมกวานั้น ถัดจากนั้นสรางใหยอมกวานั้น รวมความวา ไดสรางตนประทีปหลายพันตน. สวนประทีปที่เหลือประมาณไมได เขาทํากัลยาณกรรม อยางนี้ตลอดชีวิต ทองเที่ยวไปในเทวดาและ มนุษยทั้งหลาย ลวงไปแสนกัป ในกาลแหงพระกัสสปสัมมาสัมพุทธเจา บังเกิดในเรือนกุฎมพีใกลกรุงพาราณสี เมื่อพระศาสดา ปรินิพพาน เมื่อสรางเจดียประมาณ ๑ โยชนสําเร็จแลว ใหสราง ภาชนะสําริดเปนอันมาก บรรจุเนยใสจนเต็ม ใหวางไสตะเกียง เวนระยะองคุลี ๑ๆ ในทามกลาง ใหจุดไฟขึ้นใหลอมพระเจดีย ใหขอบปากตอขอบปากจดกัน ใหสรางภาชนะสําริดใหญกวาเขา ทั้งหมดสําหรับตนใสเนยใสเต็ม จุดใสตะเกียงพันดวงรอบๆ ขอบ ปากภาชนะสําริดนั้น เอาผาเกาที่เปนจอมหุมไวตรงกลาง ใหจุดไฟ เทินภาชนะสําริด เดินเวียนเจดียประมาณ ๑ โยชน ตลอดคืนยังรุง. เขาทํากัลยาณกรรมตลอดชีวิต ดวยอัตตภาพแมนั้น ดวยอาการ อยางนี้ แลวบังเกิดในเทวโลก. เมื่อพระพุทธเจายังไมอุบัติขึ้น

พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 307

เขาถือปฏิสนธิในเรือนของตระกูลเข็ญใจ ในนครนั้นนั่นแลอีก เปน คนหาบหญา อาศัยสุมนเศรษฐีอยู เขาไดมีชื่อวา อันนภาระ. ฝาย สุมนเศรษฐีนั้น ใหมหาทานที่ประตูบาน แกคนกําพรา คนเดินทาง วณิพกและยาจก. ทุกวันๆ

ภายหลัง ณ วันหนึ่ง พระปจเจกพุทธเจา นามวาอุปริฏฐะ เขานิโรธสมาบัติ ที่ภูเขาคันธมาทน ออกจากสมาบัตินั้นแลว พิ- จารณาวา วันนี้ ควรจะทําการอนุเคราะหใคร. ก็ธรรมดาพระปจเจกพุทธเจาทั้งหลาย ยอมเปนผูอนุเคราะหคนเข็ญใจ ทานคิดวา วันนี้เราควรทําการอนุเคราะห นายอันนภาระ ทราบวา นายอันนภาระจักออกจากดงมายังบานตน จึงถือบาตรและจีวรจากภูเขา คันธมาทน เหาะขึ้นสูเวหาสมาปรากฏเฉพาะหนานายอันนภาระ ที่ประตูบานนั่นเอง. นายอันนภาระ เห็นพระปจเจกพุทธเจา ถือ บาตรเปลาจึงอภิวาทพระปจเจกพุทธเจาแลวถามวา ทานไดภิกษา บางไหมขอรับ. พระปจเจกพุทธเจากลาววา จักไดผูมีบุญมาก. เขากลาววา โปรดรออยูที่นี้กอนเถิดขอรับ แลวรีบไป ถามแมบาน ในเรือนของตนวา นางผูเจริญ ภัตอันเปนสวนเก็บไวเพื่อเรา มีหรือไม. นางตอบวา มี จะนาย. เขาไปจากที่นั้นรับบาตรจากมือพระปจเจกพุทธเจามากลาววา นางผูเจริญ เพราะคาที่ไมไดทํากัลยาณกรรม ไวในชาติกอน เราทั้ง ๒ จึงหวังไดอยูแตการรับจาง เมื่อความ ปรารถนาจะใหของพวกเรามีอยู แตไทยธรรมไมมี เมื่อไทยธรรมมี ก็ไมไดปฏิคาหก วันนี้เราพบพระอุปริฏฐปจเจกพุทธเจาเขาพอดี และภัตอันเปนสวนแบงก็มีอยู เจาจงใสภัตที่เปนสวนของฉันลง

พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 308

ในบาตรนี้. หญิงผูฉลาดคิดวา เมื่อใดสามีของเราใหภัตซึ่งเปน สวนแบง เมื่อนั้นแมเราก็พึงมีสวนในทานนี้ จึงวางแมภัตอันเปน สวนของตนลงในบาตรถวายแกอุปริฏฐปจเจกพุทธเจา. นายอันนภาระ นําบาตรอันบรรจุภัตมาวางในมือของพระปจเจกพุทธเจา แลวกลาววา ขอใหพวกขาพเจาพนจากความอยูอยางลําบากเห็น ปานนี้เถิดขอรับ. พระปจเจกพุทธเจา อนุโมทนาวา จงสําเร็จ อยางนั้นเถิดผูมีบุญมาก. เขาลาดผาหมของตนลง ณ ที่สวนหนึ่งแลว กลาววา ขอจงนั่งฉันที่นี้เถิด ขอรับ. พระปจเจกพุทธเจานั่ง ณ อาสนะนั้นแลว พิจารณาความเปนของปฏิกูล ๙ อยาง แลวจึงฉัน เมื่อฉันเสร็จแลว นายอันนภาระจึงถวายน้ําสําหรับลางบาตร พระปจเจกพุทธเจา เสร็จภัตกิจแลวกระทําอนุโมทนาวา

สิ่งที่ทานตองการแลวปรารภนาแลว จงสําเร็จ พลันเทียว ความดําริจงเต็มหมดเหมือนพระจันทรเพ็ญ ๑๕ ค่ํา ฉะนั้น สิ่งที่ทานตองการแลว ปรารถนาแลว จงสําเร็จพลันเทียว ความดําริจง เต็มหมด เหมือนมณีมีประกายโชติชวง ฉะนั้น

แลวออกเดินทางไป.

เทวดาที่สิงอยูที่ฉัตรของสุมนเศรษฐีกลาววา นาอัศจรรย ทานที่ตั้งไวดีแลวในพระปจเจกพุทธเจานามวา อุปริฏฐะเปนทาน อยางยิ่งถึง ๓ ครั้ง แลวไดใหสาธุการ สุมนเศรษฐีกลาววา ทาน ไมเห็นเราใหทานอยูตลอดเวลามีประมาณเทานี้ดอกหรือ เทวดา

พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 309

กลาววา เราไมใหสาธุการในทานของทาน เราเลื่อมใสในบิณฑบาต ที่นายอันนภาระถวายแดพระปจเจกพุทธเจานามวาอุปริฏฐะ จึง ใหสาธุการ สุมนเศรษฐีดําริวา เรื่องนี้นาอัศจรรยหนอ เราให ทานตลอดเวลามีประมาณเทานี้ ก็ไมอาจทําใหเทวดาใหสาธุการ นายอันนภาระนี้อาศัยเราอยู ดวยการถวายบิณฑบาตครั้งเดียวเทานั้น ทําใหเทวดาใหสาธุการได เพราะไดบุคคลผูเปนปฏิคาหกที่สมควร เราใหสิ่งที่สมควรแกนายอันนภาระนั้น แลวทําบิณฑบาตนั้นให เปนของของเราจึงจะควร ดังนี้ เรียกนายอันนภาระมาแลวถามวา วันนี้เจาใหทานอะไรๆ แกใครหรือ ขอรับนายทาน ขาพเจาถวาย ภัตรที่เปนสวนของขาพเจาแกพระปจเจกพุทธเจานามวาอุปริฏฐะ เศรษฐีกลาววา เอาเถอะเจา เธอจงรับกหาปณะไปแลวใหบิณฑบาต นั้นแกเราเถอะ ใหไมไดหรอกนายทาน เศรษฐีเพิ่มทรัพยขึ้นจนถึง พันกหาปณะ นายอันนภาระก็ยังกลาววา แมถึงพันกหาปณะก็ยัง ใหไมได เศรษฐีกลาววา ชางเถอะเจา หากเจาไมใหบิณฑบาต ก็จงรับทรัพยพันกหาปณะไปแลวจึงใหสวนบุญแกฉันเถอะ นายอันภาระ กลาววา ขาพเจาไมทราบวาแมสวนบุญนั้นควรใหหรือไมควรให แตขาพเจาจะถามพระปจเจกพุทธเจานามวาอุปริฏฐะดู ถาควร ใหก็จักให ถาไมควรใหก็จักไมให นายอันนภาระเดินไปทันพระปจเจกพุทธเจา ถามวา ทานเจาขา สุมนเศรษฐีใหทรัพยแกขาพเจา พันหนึ่ง ขอสวนบุญในบิณฑบาตที่ถวายแกทาน ขาพเจาควรจะ ใหหรือไมให พระปจเจกพุทธเจากลาววา บัณฑิต เราจักทําอุปมา แกทาน เหมือนอยางวา ในบานตําบลนี้มีรอยตระกูล เราจุดประทีป ไวในเรือนหลังหนึ่งเทานั้น ตระกูลพวกนี้เอาน้ํามันเติมใหใสตะเกียง

พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 310

ชุมแลวมาตอไฟถือไป แสงของประทีปดวงเดิมยังมีอยูหรือหาไม นายอันนภาระกลาววา ทานเจาขา แสงประทีปก็สวางขึ้นไปอีก เจาขา ขอนี้อุปมาฉันใด ดูกอนบัณฑิต ขาวยาคูกระบวยหนึ่ง หรือ ขาวสวยทัพพีหนึ่งจงยกไว เมื่อทานใหสวนบุญแกคนเหลาอื่นใน บิณฑบาตของตน พันคนหรือแสนคนก็ตาม ใหแกคนเทาใด บุญก็ เพิ่มขึ้นแกตนมีประมาณเทานั้น เมื่อทานใหก็ใหบิณฑบาตอันเดียว นั่นแหละ ตอเมื่อใหสวนบุญแกสุมนเศรษฐีอีกเลา บิณฑบาตก็ ขยายไปเปน ๒ คือของทานสวนหนึ่ง ของเศรษฐีสวนหนึ่ง ดังนี้ นายอันนภาระกราบพระปจเจกพุทธเจาแลวกลับไปยังสํานักของ สุมนเศรษฐีกลาววา ขอทานจงรับสวนบุญในบิณฑบาตทานเถิด นายทาน เศรษฐีกลาววา เชิญทานรับทรัพยพันกหาปณะไปเถิด นายอันนภาระกลาววา ขาพเจาไมไดขายบิณฑบาตทาน แตขาพเจา ใหสวนบุญแกทานดวยศรัทธา เศรษฐีกลาววา พออันนภาระ พอให สวนบุญแกเราดวยศรัทธา แตเราบูชาคุณของพอ ฉันใหพันกหาปณะ นี้ จงรับไปเถอะพออันนภาระ นายอันนภาระกลาววา จงเปนอยางนั้น จึงถือเอาทรัพยพันกหาปณะไป เศรษฐีกลาววา พออันนภาระ ตั้งแตพอไดทรัพยพันกหาปณะแลว ไมตองทํากิจเกี่ยวแกกรรมกร ดวยมือของตน จงปลูกเรือนอยูใกลถนนเถิด ถาพอตองการสิ่งใด ฉันจะมอบสิ่งนั้นให พอจงมานําเอาไปเถอะ

ธรรมดาบิณฑบาตที่บุคคลถวายแดพระปจเจกพุทธเจา ผู ออกจากนิโรธสมาบัติ ยอมใหผลในวันนั้นนั่นเอง เพราะฉะนั้น สุมนเศรษฐีในวันอื่นแมไปสูราชตระกูล ไมเคยชวนนายอันนภาระ

พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 311

ไปดวย แตในวันนั้นไดชวนไปดวย เพราะอาศัยบุญของนายอีนนภาระ พระราชาไมมองดูเศรษฐีเลย ทรงมองแตนายอันนภาระ เทานั้น เศรษฐีจึงทูลถามวา เทวขาแตสมมติเทพ เหตุไฉนพระองค จึงทรงมองดูแตบุรุษผูนี้ยิ่งนักพระเจาคะ พระราชาตรัสวา เรา มองดูเพราะไมเคยเฝาในวันอื่นๆ เศรษฐีทูลวา เทวเขาสมควร มองดูอยางไร คุณที่ควรมองดูของเขาคืออะไร เพราะวันนี้เขา ไมบริโภคภัตรที่เปนสวนของตนดวยตนเอง แตถวายแดพระปจเจก พุทธเจานามวาอุปริฏฐะ เขาไดทรัพยพันกหาปณะจากมือของขาพระองค พระเจาขา พระราชาตรัสถามวา เขาชื่อไร ชื่อนายอันภาระพระเจาขา เพราะไดจากมือของทาน ก็ควรจะไดจากมือของเราบาง เราเองก็จักทําการ บูชาเขา จึงพระราชทานทรัพยพันกหาปณะแลวตรัสวา พนาย จงสํารวจดู เรือนที่คนนี้จะอยูได ราชบุรุษทูลวา พระเจาขา ราชบุรุษทั้งหลาย จัดแจงแผวถางที่สําหรับเรือนนั้นไดพบขุมทรัพยชื่อปงคละ ในที่ๆ จอบกระทบแลวๆ ตั้งเรียงกัน จึงมากราบทูลพระราชาใหทรงทราบ พระราชาตรัสวา ถาอยางนั้นจงไปขุดขึ้นมา เมื่อราชบุรุษเหลานั้น ขุดอยู ขุมทรัพยก็จมลงไป ราชบุรุษเหลานั้นไปกราบทูลพระราชา อีก พระราชาตรัสวา จงไปขุดตามคําของนายอันนภาระ ราชบุรุษ ก็ไปขุดตามคําสั่ง ขุมทรัพยเหมือนดอกเห็ดตูมๆ ผุดขึ้นในที่ๆ จอบกระทบแลว ราชบุรุษเหลานั้นขนทรัพยมากองไวในพระราชสํานัก พระราชาประชุมอํามาตยทั้งหลายแลวตรัสถามวา ในเมืองนี้ ใครมีทรัพยมีประมาณถึงเทานี้ไหม อํามาตยทูลวา ไมมีของใคร พระเจาขา ตรัสวา ถาอยางนั้น นายอันนภาระนี้จงชื่อวา ธนเศรษฐี ในพระนครนี้ เขาไดฉัตรประจําตําแหนงเศรษฐีในวันนั้นนั่นเอง.

พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 312

ตั้งแตวันนั้น เขากระทําแตกรรมอันดีงามจนตลอดชีวิต จุติจากภพนั้นไปเกิดในเทวโลก เวียนวายอยูในเทวดาและมนุษย เปนเวลานาน ครั้งที่พระศาสดาของพวกเราทรงอุบัติ ก็มาถือ ปฏิสนธิในนิเวศนเจาศากยะพระนามวา อมิโตทนะ กรุงกบิลพัสดุ ในวันขนานนาม ผูคนทั้งหลายตั้งชื่อเขาวา เจาอนุรุทธ เปนกนิษฐภาคาของเจาศากยะพระนามที่ มหานามะ เปนโอรสของพระเจา อาของพระศาสดา เปนสุขุมาลชาติอยางยิ่ง เปนผูมีบุญมาก ภัตร เกิดขึ้นในถาดทองแกเขาทีเดียว ภายหลังพระมารดาของเขาคิดวา จักใหลูกของเรารูจักบทวา "ไมมี" เอาถาดทองปดถาดทองอีก ใบหนึ่ง แลวสงใบแตถาดเปลาๆ ในระหวางทาง เทวดาทําใหเต็ม ดวยขนมทิพย เขามีบุญมากถึงเพียงนี้ อันเหลานางฟอนที่ประดับ ตกแตงแลวแวดลอมเสวยสมบัติบนปราสาท ๓ หลัง เหมาะแกฤดู ทั้ง ๓ เหมือนเทวดา.

สวนพระโพธิสัตวของเราจุติจากดุสิตในสมัยนั้น มาถือ ปฏิสนธิในครรภของอัครมเหสีของพระเจาสุทโธทนมหาราช ทรง เจริญวัยโดยลําดับ ทรงครองเรือนอยู ๒๙ ป แลวทรงเสด็จออก มหาภิเนษกรมณ ทรงแทงตลอดพระสัพพัญุตญาณโดยลําดับ ทรง ยับยั้งที่โพธิมัณฑสถาน ๗ สัปดาห ประกาศพระธรรมจักร ณ ปาอิสิปตนมิคทายวัน ทรงกระทําการอนุเคราะหโลก ทรงให อํามาตย ๑๐ คน พรอมทั้งบริวารคนละพัน ที่พระราชบิดาทรง สดับขาววา บุตรของเรามายังกรุงราชคฤหแลวตรัสวา ไปเถิด พนาย พวกเจาจงนําบุตรของเรามา ดังนี้ ใหบวชดวยเอหิภิกขุ บรรพชาแลว อันพระกาฬุทายีเถระทูลวิงวอนใหเสด็จจาริกจึงมี

พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 313

ภิกษุแสนรูปเปนบริวาร เสด็จออกจากรุงราชคฤหไปยังกรุงกบิลพัสดุ ทรงทําพระธรรมเทศนาอันวิจิตรมีปาฏิหาริยดวยอิทธิปาฏิหาริยเปนอันมาก ในสมาคมแหงพระญาติ ยังมหาชนใหดื่ม น้ําอมฤตแลว ครั้นวันที่ ๒ ทรงถือบาตรและจีวรไปประทับยืน ที่ทวารพระนคร ทรงรําพึงวา พระสัพพัญูพุทธเจาทั้งหลาย ทรงประพฤติการเสด็จกลับยังพระนครแหงสกุลอยางไรหนอ ดังนี้ ทราบวา ทรงประพฤติเที่ยวบิณฑบาตตามลําดับตรอก จึงทรง เสด็จเพื่อบิณฑบาตตามลําดับตรอก ทรงตรัสธรรมถวายพระราชา ผูทรงสดับขาววา บุตรของเราเที่ยวบิณฑบาตเสด็จมคธแลว ผูมีสักการะ สัมมานะที่พระราชบิดาทูลเชิญใหเสด็จมาแลว ทูลเชิญใหเสด็จเขานิเวศน ของพระองคทรงกระทําแลว ทรงอนุเคราะหพระญาติที่พึงทรงกระทําในที่นั้น ทรงกระทําแลว ทรงอนุเคราะหพระญาติที่พึงทรงกระทําในที่นั้น แลวใหราหุลกุมารบรรพชาแลว ไมนานนัก ก็เสด็จจากกรุงกบิลพัสดุ ไปจาริกในมัลลรัฐแลวเสด็จกลับมายังอนุปยอัมพวัน

สมัยนั้น พระเจาสุทโธทนมหาราช ทรงประชุมศากยะสกุล ทั้งหลายตรัสวา ถาบุตรของเราจักครองเรือน จักเปนพระเจา จักรพรรดิ์ ประกอบดวยรัตนะ ๗ แมราหุลกุมารนัดดาของเรา จักแวดลอมพระเจาจักรพรรดิ์นั้นเที่ยวไปกับหมูกษัตริย อนึ่ง ขอใหพวกทานทั้งหลายจงทราบความขอนี้ไวเถิดวา แตบัดนี้ บุตร ของเราทรงเปนพระพุทธเจาแลว ขัตติยกุมารจงเปนบริวารของ พระองคเถิด พวกทานจงใหทารกคนหนึ่ง จากตระกูลหนึ่งๆ ครั้น พระเจาสุทโธทนตรัสอยางนี้แลว ขัตติยกุมารถึงพันองคจึงออก

พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 314

ผนวชโดยพระดํารัสครั้งเดียวเทานั้น สมัยนั้นเจามหานาม เปนเจาแหงกุฎมพี จึงเขาไปหาเจาศากยะพระนามวา อนุรุทธะ ไดกลาวคํานี้วา พออนุรุทธะ บัดนี้ ศากยะกุมารที่มีชื่อเสียงออก ผนวชตามพระผูมีพระภาคเจาผูทรงผนวชแลว ไมมีใครๆ ออก ผนวชจากสกุลของเราเลย ถากระนั้นเจาจงบวช หรือวาพี่จักบวช เจาอนุรุทธไดฟงดํารัสของเจาพี่แลวไมยินดีในการครองเรือน ไดออกผนวชเปนพระองคที่ ๗ ลําดับแหงการผนวชของเจาอนุรุทธ นั้นมาแลวในคัมภีรสังฆเภทขันธกะ เจาอนุรุทธเสด็จไปยังอนุปยอัมพวัน บวชแลวดวยประการฉะนี้ บรรดาเจาศากยะกุมารเหลานั้น พระภัททิยเถระบรรลุพระอรหัตภายในพรรษานั่นเอง พระอนุรุทธเถระทําทิพยจักขุใหบังเกิด พระเทวทัตทําสมาบัติ ๘ ใหบังเกิด พระอานนทเถระตั้งอยูในโสดาปตติผล พระภัคคุเถระและพระกิมภิละเถระไดบรรลุอรหัตในภายหลัง ก็อภินิหารแหงความปรารถนา แตปางกอนของพระเถระทุกรูปนั้น จักมาถึงในเรื่องของแตละคน

ก็พระอนุรุทธเถระนี้เรียนกรรมฐานในสํานักของพระธรรม เสนาบดีแลวไปบําเพ็ญสมณธรรมปาจีนวังสทายวัน แควนเจติยะ ก็ตรึกแลวถึงมหาปริวิตก ๗ ประการ ลําบากในวิตกที่ ๘ พระ ศาสดาทรงทราบวา พระอนุรุทธลําบากในมหาปุริสวิตกที่ ๘ ทรงพระดําริวา เราจักทําความดําริของเธอใหเต็มจึงเสด็จไปใน ที่นั้น ประทับนั่งบนพุทธอาสนอันประเสริฐที่เขาปูลาดไว ทรงทํา มหาปุริสวิตกที่ ๘ ใหเติมแลวตรัสมหาอริยวงสปฏิปทา ประดับ ไปดวยความสันโดษดวยปจจัย ๔ และมีภาวนาเปนที่มายินดีแลว

พระสุตตันตปฎก อังคุตตรนิกาย เอกนิบาต เลม ๑ ภาค ๑ - หนาที่ 315

เสด็จเหาะไปถึงเภสกฬาวันเทียว พอพระตถาคตเสด็จไปแลวเทานั้น พระเถระมีวิชา ๓ เปนพระมหาขีณาสพใหญ คิดวา พระศาสดา รูใจของเรา เสด็จมาประทานมหาปุริสวิตกที่ ๘ ใหเต็ม อนึ่ง มโนรถ ของเรานั้นถึงที่สุดแลว ปรารภธรรมเทศนาอันไพเราะของพระพุทธเจาทั้งหลาย และธรรมที่ตนแทงตลอดแลวไดภาษิตอุทาน คาถาเหลานี้วา

พระศาสดาผูยอดเยี่ยมในโลก ทรงทราบความดําริของเราแลว เสด็จมาหาเราดวยมโนมยิทธิทางกาย เมื่อใดความดําริไดมีแกเรา เมื่อนั้นพระพุทธเจาทรงแสดงธรรมใหสูงขึ้น พระพุทธเจาผูทรง ยินดีในธรรมเครื่องไมเนิ่นชา ไดทรงแสดงธรรมเครื่องไมเนิ่นชา เรารูทั่วถึงธรรมของพระองคแลว เปนผูยินดีในพระศาสนาอยู วิชา ๓ เราก็บรรลุโดยลําดับแลว คําสั่งสอนของพระพุทธเจา เราก็ทําเสร็จแลว ดังนี้.

ตอมาภายหลัง พระศาสดาประทับอยู ณ พระเชตวันมหาวิหาร ทรงสถาปนาทานไวในตําแหนงเอตทัคคะวา อนุรุทธะเปน ยอดของเหลาภิกษุสาวกผูมีทิพยจักขุในศาสนาของเรา

จบ อรรถกถาสูตรที่ ๕

ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น