[เล่มที่ 76] พระอภิธรรมปิฎก ธรรมสังคณี เล่ม ๑ ภาค ๒ หน้าที่ 211
คำว่า น เหตุเมว (ไม่ใช่เหตุทั้งนั้น) นี้ ทรงขยายความถึงการปฏิเสธเหตุทั่วไป. ในข้อว่ารูปไม่ใช่เหตุนั้น เหตุมี ๔ อย่าง คือ

๑. เหตุเหตุ คือเหตุที่เป็นมูล

๒. ปัจจยเหตุ คือเหตุที่เป็นปัจจัย

๓. อุตตมเหตุ คือเหตุที่เป็นประธาน

๔. สาธารณเหตุ คือเหตุทั่วไปแก่สรรพสัตว์.

บรรดาเหตุทั้ง ๔ เหล่านั้น เหตุนี้คือ กุศลเหตุ ๓ (อโลภะ อโทสะอโมหะ) อกุศลเหตุ ๓ และอัพยากฤตเหตุ ๓ ชื่อว่า เหตุเหตุ .

เหตุที่ตรัสไว้ในบาลีว่า ดูก่อนภิกษุทั้งหลาย มหาภูตรูป เหล่านี้เป็นเหตุ มหาภูตรูปเหล่านั้นเป็นปัจจัยเพื่อการบัญญัติรูปขันธ์นี้ ชื่อว่า ปัจจยเหตุ .

เหตุที่ตรัสไว้ว่า “กุศลกรรมและอกุศลกรรม เป็นเหตุสูงสุด ในฐานะแห่งการให้ผลของตน อิฏฐารมณ์ สูงสุดในฐานะแห่งกุศลวิบาก อนิฏฐารมณ์ สูงสุดในฐานะแห่งอกุศลวิบาก” นี้ชื่อว่า อุตตมเหตุ เหมือนที่ตรัสว่า ตถาคตย่อมรู้ชัดตามความเป็นจริงซึ่งผลแห่งกรรมสมาทาน อันเป็นอดีต อนาคต และปัจจุบันโดยฐานะ

เหตุที่ตรัสไว้ว่า ข้อที่อวิชชานี้เท่านั้นเป็นเหตุ อวิชชานี้เป็นปัจจัยแก่สังขารทั้งหลาย อวิชชาเป็นเหตุทั่วไปแม้แก่สังขารทั้งหลาย ย่อมแผ่ไปสู่ความเป็นปัจจัย ดังนี้ เหมือนที่ตรัสว่าปฐวีรส อาโป รส เป็นปัจจัยแก่มธุรสบ้าง แก่อมธุรสบ้าง ฉันใด อวิชชาก็เป็นสาธารณปัจจัยแก่สังขารที่เป็นกุศลบ้าง ที่เป็นอกุศลบ้าง ฉันนั้น ชื่อว่า สาธารณเหตุ

อ.วิชัย: กราบเท้าท่านอาจารย์ครับ การมีโอกาสได้ศึกษาพระธรรมที่ส่วนละเอียดอย่าง ปัจจัย ครับ ก็พูดๆ ๆ ๆ ได้ครับว่า มีปัจจัยอะไรบ้าง อะไรเป็นปัจจัยบ้าง แล้วก็รู้ว่า ลักษณะของการเป็นปัจจัยของธรรม ยังไม่ได้รู้ได้ตอนนี้ครับ แต่ก็พอจะรู้ได้ว่า สิ่งต่างๆ เกิดเพราะปัจจัย ก็เลยไม่รู้ว่า เป็นการพูดโดย บ่นเพ้อธรรม หรือเปล่าครับ?

ท่านอาจารย์: เพราะฉะนั้น ศึกษาเรื่องปัจจัย พูดเรื่องปัจจัย ฟังเรื่องปัจจัย ไตร่ตรองเรื่องปัจจัยเพื่ออะไร?

อ.วิชัย: เพื่อเข้าใจความเป็นปัจจัยของธรรมครับ

ท่านอาจารย์: เดี๋ยวนี้ค่ะ เห็นไหม จุดประสงค์เดียว?

อ.วิชัย: แสดงว่า จุดประสงค์นี้ต้องโดยตลอดตั้งแต่ต้นจนถึงที่สุดเลยนะครับ

ท่านอาจารย์: แน่นอนที่สุด มิเช่นนั้น ก็เป็นโมฆะ ฟังไปทำไม?

อ.วิชัย: ครับ ซึ่งพระสัมมาสัมพุทธเจ้าก็ตรัสครับว่า ว่างเปล่าจากประโยชน์ ก็คือความเข้าใจธรรมครับ ก็เป็นการศึกษาที่ผิดครับ

ท่านอาจารย์: เพราะฉะนั้น จุดประสงค์ทั้งหมด แม้การสนทนาวันนี้ และทุกวัน ก็คือเพื่อประจักษ์แจ้งความจริงในวันหนึ่ง มิเช่นนั้น จะเรียนไปทำไม? ศึกษาไปทำไม? เพื่อไม่รู้อย่างนั้นหรือ? เพื่อไม่ประจักษ์แจ้งอย่างนั้นหรือ? แล้วเรียนไปทำไม?

อ.วิชัย: ครับท่านอาจารย์ครับ ก็เตือนทุกครั้งที่มีโอกาสได้สนทนากับท่านอาจารย์ครับ กราบเท้าท่านอาจารย์ครับ

ขอเชิญอ่านเพิ่มได้ที่..

เหตุปัจจัยเพื่อประจักษ์แจ้งความจริง [ทสก-เอกาทสกนิบาต]

จากปริยัติ สู่การปฎิบัติ จนถึงปฏิเวธ ทุกคำ ไม่สงสัยเลย เมื่อกำลังประจักษ์แจ้ง

ขอเชิญฟังเพิ่มได้ที่..

เมื่อไม่มีเหตุปัจจัย ใครจะทำอะไรได้

เร็วหรือช้าไม่สำคัญ ต้องเป็นปัญญา

กระจัดกระจายสภาพธรรมที่ติดกัน จึงจะประจักษ์การเกิดดับได้

กราบเท้าบูชาคุณท่านอาจารย์สุจินต์ บริหารวนเขตต์ ด้วยความเคารพยิ่งค่ะ

กราบยินดีในกุศลจิตของ อ.วิชัย ด้วยความเคารพค่ะ

ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น

กราบเท้าบูชาคุณท่านอาจารย์ ด้วยความเคารพยิ่ง

ยินดีในกุศลจิตครับ