อัปปมัญญาเจตสิก

อปฺปมญฺญา (ไม่มีประมาณ) +เจตสิก (สภาพที่เกิดกับจิต)

เจตสิกที่ไม่มีประมาณ หมายถึง โสภณเจตสิก ๒ ดวงคือ กรุณา ๑ มุทิตา ๑ กรุณาเจตสิก เป็นสภาพที่สงสารหรือทนไม่ได้ เมื่อเห็นผู้อื่นมีทุกข์ มุทิตาเจตสิก เป็นสภาพที่ยินดีปลาบปลื้มเมื่อเห็นผู้อื่นมีความสุข เจตสิก ๒ ดวงนี้ เกิดได้กับจิต ๒๘ ดวง ได้แก่มหากุศลจิต ๘ มหากิริยาจิต ๘ รูปาวจรกุศลจิต ๔ รูปาวจรวิบากจิต ๔ รูปาวจรกิริยาจิต ๔

อัปปมัญญา มี ๔ คือ เมตตา ๑ กรุณา ๑ มุทิตา ๑ อุเบกขา ๑ หมายถึง ธรรมที่ไม่มีประมาณ คือ สามารถเจริญได้ในบุคคลและสัตว์ทั้งปวงได้โดยไม่มีประมาณ คือสามารถเจริญได้ในบุคคลและสัตว์ทั้งปวงได้โดยไม่มีโทษใดๆ และเมื่ออัปปมัญญา ๔ (หรือพรหมวิหาร ๔) เป็นสภาพที่มีกำลังจนถึงอัปปนา คือเป็นฌานจิตก็สามารถแผ่ไปในสรรพสัตว์ทั้งปวงตลอดโลกทั้งปวงโดยไม่มีที่สุด ไม่มีประมาณ

อัปปมัญญาเจตสิก มี ๒ เพราะสภาพธรรมของเมตตาก็คือ อโทสเจตสิก และสภาพธรรมของอุเบกขา ก็คือตัดตรมัชฌัตตตาเจตสิก ถ้าแสดงว่าอัปปมัญญาเจตสิกมี ๔ ชื่อของเจตสิกก็ต้องเกิน ๕๒ และสภาพธรรมก็ซ้ำกันด้วย