บัญญัติ

[เล่มที่ 75] พระอภิธรรมปิฎก ธรรมสังคณี เล่ม ๑ ภาค ๑ - หน้าที่ 219

บัญญัติ ชื่อว่า กาล เพราะอาศัยธรรมนั้นๆ ก็กาลนั้นเป็นเพียงโวหาร (มิใช่ปรมัตถ์) กองแห่งธรรมมีผัสสะเป็นต้น พึงทราบว่าเป็นการพร้อมเพรียง (สมูหะ)

บัญญัติ ชื่อว่า กาล เพราะอาศัยธรรมนั้นๆ อย่างนี้ คือเพราะอาศัยธรรมทั้งหลายโดยนัย เป็นต้นว่า จิตฺตกาโล กาลแห่งจิตรูปกาโล (กาลแห่งรูป) หรือเพราะอาศัยการประพฤติธรรมโดยนัย เป็นต้นว่าอตีตธรรม อนาคตธรรม หรือเพราะอาศัยลำดับแห่งธรรมโดยนัย เป็นต้นว่ากาลนี้เป็นกาลแห่งพืช กาลนี้เป็นกาลแห่งหน่อ หรือเพราะอาศัยลักษณะแห่งธรรมโดยนัย เป็นต้นว่า นี้เป็นกาลเกิด นี้เป็นกาลแก่​ หรือเพราะอาศัยกิจแห่งธรรมโดยนัย เป็นต้นว่า กาลเป็นที่เสวยอารมณ์ กาลเป็นที่จำอารมณ์ หรือเพราะอาศัยกิจที่สัตว์ต้องทำโดยนัย เป็นต้นว่า นี้เป็นกาลอาบน้ำ เป็นกาลดื่มน้ำหรือเพราะอาศัยอิริยาบถโดยนัย เป็นต้นว่า กาลที่เดิน กาลที่ยืน หรือเพราะอาศัยการหมุนเวียนของดวงจันทร์และดวงอาทิตย์โดยนัย เป็นต้นว่า กาล (เวลา) เช้า เย็น กลางวัน กลางคืน หรือเพราะอาศัยการประชุมแห่งกาล กล่าวคือกลางวันและกลางคืน เป็นต้น โดยนัยครึ่งเดือน หนึ่งเดือน เป็นต้น​ ก็กาลนั้นบัณฑิตพึงทราบว่า เป็นเพียงบัญญัติเท่านั้น เพราะไม่มีสภาวะ (ภาวะของตน)

ธรรมที่ประพฤติดีแล้วย่อมนำสุขมาให้