เหตุปัจจัย

ขอนอบน้อมแด่พระผู้มีพระภาคอรหันตสัมมาสัมพุทธเจ้าพระองค์นั้น

เหตุปัจจัย

ได้ยินคำว่า "เหตุ" บ่อยๆ และ เมื่อศึกษาโดยปรมัตถธรรม ก็ทราบว่า สภาพธรรมที่เป็นเหตุ ได้แก่ เจตสิก ๖ ประเภทเท่านั้น

จิตทั้งหมด ไม่ใช่เหตุ แต่เป็น นเหตุ

รูปทั้งหมด ไม่ใช่เหตุ แต่เป็น นเหตุ

นิพพาน ไม่ใช่เหตุ แต่เป็น นเหตุ

เจตสิก ๖ ประเภท เท่านั้น ที่เป็น เหตุ

เจตสิกอื่นอีก ๔๖ ประเภท ก็ไม่ใช่เหตุ แต่เป็น นเหตุ

เพราะฉะนั้น เจตสิก ๖ ดวง คือ โลภเจตสิก ๑ โทสเจตสิก ๑ โมหเจตสิก ๑ เป็น "อกุศลเหตุ ๓" ถ้า "โลภะ" เกิดขึ้นขณะใด จะให้จิตขณะนั้นเป็นกุศลไม่ได้เพราะ โลภะเหตุ เป็น อกุศลเหตุ และ โทสะเหตุ และ โมหะเหตุ ก็เช่นเดียวกัน

อโลภเจตสิก ๑ โทสเจตสิก ๑ โมหเจตสิก ๑ เป็น "โสภณเหตุ" ไม่ใช้คำแคบๆ ว่า กุศลเหตุเพราะว่า เจตสิก ๓ ประเภทนี้ สามารถที่จะเกิดกับกุศลจิตก็ได้ เกิดกับกุศลวิบากจิตก็ได้ หรือว่า กริยาจิต ซึ่งเป็นโสภณะ คือ กริยาจิตซึ่งดีงาม ประกอบด้วยเหตุที่ดีงาม จิตของพระอรหันต์ ซึ่งไม่มีกุศลอีกต่อไปแต่ว่าจิตของพระอรหันต์ ประเภทที่ประกอบด้วยเจตสิกที่ดีงาม ก็มี เพราะฉะนั้น อโลภเจตสิก อโทสเจตสิก อโมหเจตสิก จึงเรียกว่า "โสภณเหตุ ๓" เพราะว่า เป็นกุศลก็ได้ เป็นกุศลวิบากก็ได้ เป็นกริยาก็ได้

เมื่อกล่าวถึง "ผัสสเจตสิก" ซึ่งเป็นเจตสิก ๑ ใน อัญญสมานาเจตสิก ๑๓ หรือในสัพพจิตตสาธารณเจตสิก ๗ ซึ่ง เกิดกับจิตทุกประเภท ทุกชาติ ก็จะทราบได้ว่า ผัสสเจตสิก ไม่ใช่เหตุปัจจัย แต่เป็นปัจจัยอื่นซึ่งไม่ใช่โดยความเป็นเหตุ อย่างโลภะ โทสะ โมหะ หรือ อโลภะ อโทสะ อโมหะ

เพราะฉะนั้น ถึงแม้ว่า "ผัสส" เจตสิกไม่ใช่เหตุแต่เพราะว่า ผัสสเจตสิก ทำกิจกระทบอารมณ์ จึงนำมาซึ่งผล คือการรู้อารมณ์เช่น เกิดความยินดีบ้าง หรือว่าเกิดความโกรธบ้างทำให้เกิดความประทุษร้ายบ้าง ทำให้เกิดอกุศลกรรม ทางกายวาจาบ้าง

ผัสสเจตสิก เป็นผัสสาหาร เป็นอาหารปัจจัย แต่ไม่เป็นเหตุปัจจัย เพราะว่า ไม่ใช่เจตสิก ๖
"เหตุปัจจัย" คือปัจจัยที่ ๑ ที่ได้ยินบ่อยๆ เพราะฉะนั้น ไม่ว่าจะเป็นปิฏกไหน ก็มีคำพูดถึงเรื่อง "เห-ตุ-ปัจจัย" ให้ทราบทันทีว่า ได้แก่ เจตสิก ๖ ประเภทเจตสิกอื่น จะเป็นเหตุปัจจัยไม่ได้และข้อความในพระไตรปิฏก ก็ต้องสอดคล้องกันทั้งหมดด้วย

ข้อความบางตอนจากเทปชุด
ปัฏฐาน (ปัจจัย ๒๔) ตอนที่ ๑
โดย อาจารย์สุจินต์ บริหารวนเขตต์

ขออนุโมทนา